γλυπτό για τον αύλειο χώρο του Μεγάρου Μαξίμου;

Αναρωτιόμουν τι συνειρμούς θα δημιουργούσε στον αναγνωστη η θέα του ομολογουμένως χυδαίου γλυπτού, Futura, του Τσέχου καλλιτέχνη David Černý.  Προσωπικά, σε γενικές γραμμές, αισθάνομαι ότι σχεδόν οποιαδήποτε καλλιτεχνική χυδαιότητα αυτοαναιρείται σαν τέτοια, όταν απευθύνεται κριτικά στην πολιτική χυδαιότητα του χρόνου και το τόπου της, τα όρια των οποίων παραβιάζει, αν έχει εικαστική δύναμη. Αίφνης, η εντύπωση μου είναι πως το γλυπτό θα ταίριαζε τέλεια με τον αύλειο χώρο του Μεγάρου Μαξίμου...

Μήπως είναι άμεση αλληγορία για την ελληνική κυβέρνηση και τη «στάση» της σε σχέση με το (π.χ.) χρηματιστικό κεφάλαιο; Μήπως αναφέρεται στην ελληνική αστική τάξη, πίσω από αυτό το τρισάθλιο κυβερνητικό προσωπείο, και τη «στάση» της σε σχέση με τους ιμπεριαλιστές συμμάχους της; Όχι ακριβώς, εφόσον το έργο κατασκευάστηκε το 2003, σαν πικρό ειρωνικό σχόλιο του δημιουργού του στην ελίτ της δικής του χώρας - αλλά μπορεί να διαβαστεί κι έτσι. Σαν εικαστική χειρονομία αναφέρεται μεν αρχικά στο ξεπούλημα των συμφερόντων της χώρας του, αλλά δημιουργεί και συνειρμούς με μια  πραγματικότητα που βρίσκεται σε απόσταση από τον τόπο και χώρο της δημιουργίας του – αποκτά  κριτικές πτυχές που μπορεί να μην έχουν σχέση με τις προθέσεις του καλλιτέχνη.

Ωστόσο, η θέση «ενάντια στο ξεπούλημα της χώρας σε ξένα συμφέροντα», όταν δεν συνδυάζεται με μια παράλληλη κριτική στο σύστημα εκμεταλλευτικών σχέσεων, είναι μια ομπρέλα που μπορεί να καλύψει ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα – από αριστερούς ριζοσπάστες μέχρι ακροδεξιούς εθνικιστές. Αποκτά μια χροιά οικουμενικότητας, την οποία μπορεί να αφομοιώσει η αστική τάξη και το σύστημα μέσα στο οποίο η ίδια παραμένει κυρίαρχη, ιδεολογικά, πολιτικά και πολιτιστικά. 

Παρατηρώ πως κάποιοι κριτικοί της τέχνης επαναλαμβάνουν ο ένας το άλλο χαρακτηρίζοντας το έργο αυτό "εμβληματικό'. Δεν είναι όμως. Το  θλιβερά αξιοσημείωτο στις μέρες μας είναι ότι φαίνεται αδύνατον ένα έργο τέχνης να καταστεί αληθινά εμβληματικό σε σχέση με την εποχή μας και το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη για να πραγματοποιηθεί αυτό είναι το έργο να μην έχει απλά και μόνο αιχμές πολιτικού χαρακτήρα, αλλά και να κουβαλάει νοήματα τέτοια που να αγγίζουν το θεατή με τρόπο που να τον ωθούν  να σκεφτεί και να πράξει ανατρεπτικά. Είναι αναγκαίο, διότι αν δεν στέκει κριτικά σε σχέση με τις βαθιές και οξύτατες αντιθέσεις της εποχής μας, αν δεν είναι πληροφορημένο για τις αντιφάσεις του συστήματος που γεννούν αυτές τις αντιθέσεις, δεν μπορεί να την εκφράσει, δεν μπορεί να είναι "έμβλημά" της εποχής, και με την έννοια ότι το ίδιο δεν μπορεί να αποτελέσει παράγοντα μιας κριτικής στάσης που μετατρέπεται σε πράξη ενσωματωμένη στην διαδικασία κοινωνικής πάλης και της τάσης προς κοινωνική ανατροπή.

Από την άλλη, δεν είναι επαρκές να κάνει το παραπάνω, να είναι δηλαδή "πληροφορημένο", κτλ. Διότι συνήθως, ακόμα κι όταν είναι γνωστό πως ο ίδιος ο καλλιτέχνης είναι ενάντιος στον καπιταλισμό και το αγοραίο συστήματος τέχνης, αν και όταν ο ίδιος δεν μπορεί με το έργο του, όχι μόνο σαν περιεχόμενο και σαν μορφή, αλλά και κυρίως σαν τεχνική και σαν διαδικασία παραγωγής, να αποτελέσει παράδειγμα άρνησης των αγοραίων σχέσεων στην τέχνη, τότε ενσωματώνεται. Το σύστημα φαίνεται τώρα ικανότερο να απορροφήσει την κριτική σ' αυτό. Ενόσω αυτή η κριτική εκφράζεται μέσα στο πλαίσιο της αγοράς, με τις όποιες αιχμές του, το εργο δεν υπερβαίνει την συνθήκη που το καθιστά, στην καλύτερη περίπτωση,  αναιδή χειρονομία ενός «άτακτου παιδιού» του συστήματος, στο οποίο καταλήγει να δίνει και άλλοθι δημοκρατικότητας και ελευθερίας.

Θα είχε ενδιαφέρον να σκεφτούμε πώς κάποιοι μεγάλοι καλλιτέχνες του περασμένου αιώνα, αίφνης ο Πικάσο και κάποιοι σουρεαλιστές, το κατάφεραν. Ένας λόγος, ειρήσθω εν παρόδω, είναι ότι το έργο τους ήταν παράδειγμα ανατροπής όχι μόνο σαν περιεχόμενο, αλλά κυρίως επειδή η τεχνική του έδειχνε την δυνατότητα να αλλάξει ο τρόπος του ποιείν στο χώρο της τέχνης, να αλάξει ριζικά αυτο που ήταν δυνατόν να οριστεί ως τέχνη. Αλλά, αλίμονο, δεν υπάρχει Πικάσο σήμερα, ούτε καν σε σμίκρυνση. Κι αν θα μπορούσε να υπάρξει, το σύστημα δουλεύει με τρόπο που αυτός ή αυτή να αγνοείται.Η ανεπάρκεια στην οποία αναφέρθηκα πιο πάνω οφείλεται και στο γεγονός ότι όταν η τέχνη λειτουργεί έξω απο το αγοραίο πλαίσιο της, αγνοείται απο το σύστημα, και τελικά περιθωριοποιείται, χάνει σε "εμβληματικοτητα".

Η φήμη του Černý εκτείνεται πέρα από τα όρια της Πράγας της οποίας είναι γέννημα-θρέμμα, λόγω της οξείας πολιτικής ειρωνείας στα έργα του και της υποτιθέμενης κριτικής στην ελίτ της χώρας του.

Κλείνω παραθέτοντας μιαν ερώτηση και την απάντηση του Černý (ο οποίος, παρεμπιπτόντως, αποφοίτησε από την Ακαδημία Τεχνών, Αρχιτεκτονικής και Σχεδιασμού της Πράγας, και πέρασε ένα χρόνο στην κατοικία των καλλιτεχνών στη Νέα Υόρκη, με υποτροφία από το Ταμείο Σόρος), που δόθηκε σε συνέντευξη του, όπου αντι να μιλάει για την κατοχή της χώρας του από νέους καπιταλίστες, βάλει κατά της εισβολής των Ρώσων νεόπλουτων στην Πράγα.

E: Τι αντιπαθείτε περισσότερο στην Πράγα;  

Α: Κατά τα τελευταία χρόνια, είναι οι εξωφρενικά γελοίοι πολιτικοί, οι οποίοι, σε μεγάλο βαθμό, καταστρέφουν την πόλη. Η εκτεταμένη διαφθορά που κυβερνά παντού. Ο τεράστιος αριθμός των πλούσιων Ρώσων που έρχονται εδώ για να καταστρέψουν την Πράγα και σε επίπεδο νοοτροπίας. Υποχρεωτικά για το είδος της κάστας τους είναι τα όσο γίνεται μεγαλύτερα και ακριβότερα αυτοκίνητα, και όλα αυτά τα κόπρανα ... χαμηλώνουν το επίπεδο πολιτειακών σχέσεων. Η ρωσική κατοχή, η οποία ελπίζαμε τελείωσε, ξεκίνησε με το δεύτερο κύμα της. Και αν λάβουμε υπόψη τα χρήματα, τότε αυτή είναι ακόμη πιο σοβαρή από την πρώτη. Και με τον νεοεκλεγέντα πρόεδρο, ο οποίος είναι πολύ φιλο-ρώσος, απλά τα πράγματα χειροτερεύουν...