Ναρκισσισμός και Εξουσία

Caravaggio, Narcissus at the Source

Το πρώτο που θα πρέπει να διευκρινιστεί εδώ είναι πως το σημείωμα αυτό γράφτηκε περισσότερο με «ψυχαγωγικό» σκοπό, παρά με «επιστημονικό».

Θέλω  να προσδιορίσω κάποια χαρακτηριστικά της ψυχολογίας του διαχειριστή της εξουσίας, γενικά του αστού πολιτικού, ο οποίος, κουμαντάροντας σαν καραβοκύρης  το πλοίο που ανήκει στον  καπιταλίστα, (δηλαδή σαν στέλεχος μίας κυβερνητικής κλίκας, ή σαν μανδαρίνος γραφειοκράτης, ή, τέλος πάντων, σαν παρατρεχάμενος στους διαδρόμους της εξουσίας), θεωρεί την θέση περιωπής που κατέχει απόδειξη της υπεροχής του σαν άνθρωπος, ενώ ο ίδιος μπορεί να συνιστά κάτι ελάχιστα περισσότερο από μια ανθρωποειδή μορφή κόπρανου...

Μπορεί αυτό το ανθρωποειδές, σαν τύπος, να έχει  κάποια κοινά χαρακτηριστικά της ψυχολογίας με αυτά του κατόχου της εξουσίας - και ως κάτοχο εξουσίας εννοώ τον κεφαλαιοκράτη, που κι αυτός παρομοίως, έχοντας αποκτήσει χρήμα ή κεφάλαιο (δηλαδή την υλική δύναμη που μετατρέπεται σε κατοχή εξουσίας) θεωρεί την κατοχή αυτή, μα και τα κατεχόμενά του, απόδειξη της υπεροχής του σαν άνθρωπος, ενώ ο ίδιος μπορεί να συνιστά κάτι ελάχιστα περισσότερο από μιαν ανθρωποειδή μορφή παρασίτου... 

Μπορεί οι δύο  να μοιάζουν,  ωστόσο πιστεύω πως ο κεφαλαιοκράτης είναι περισσότερο υγιής, από τον διαχειριστή της εξουσίας του. Για αυτό κι ο πρώτος δεν έχει σε μεγάλη εκτίμηση τον δεύτερο, παρότι δεν μπορεί να κάνει χωρίς αυτόν. Όσο για τον δεύτερο, αυτός δεν έχει σε εκτίμηση κανέναν, άλλον από τον εαυτό του... 

Οι δύο τύποι ταιριάζουν... έχοντας κοινά γνωρίσματα του «επιτυχημένου» ανθρώπου, που προσελκύει προσοχή και ενίοτε θαυμασμό.  Αλλά πιο εύκολα θα μπορούσε να τυποποιηθεί η περιγραφή της προσωπικότητας του διαχειριστή της εξουσίας  και να ερμηνευτεί ως προσιδιάζουσα την δέσμη συμπτωμάτων με βάση τα οποία μπορεί να γίνει διάγνωση Νάρκισσιστικής Διαταραχής Προσωπικότητας του ατόμου, και με εμφανή στοιχεία ψυχοπάθειας. Ίσως κι εξαιτίας αυτής της νοσηρότητας, το άτομο καταφέρνει να αναρριχηθεί σε θέση διαχειριστή εξουσίας... Και η νοσηρότητα έγκειται στην επιθυμία και ορμή που τον παρακινεί να βρεθεί σε θέση που του επιτρέπει να κυβερνά άλλους. Αυτή η νοσηρότητα στον πολιτικό παίρνει την πιο «ατοφια» αλλά και ενδεχομένως την πλέον καταστροφική έκφρασή της...

Μία διευκρίνηση: Μιλάμε πάντα για αστική εξουσία... Δηλαδή αυτό που μας πνίγει τώρα... Κι όχι για μια μελλοντική «αναρχο-κομμουνιστική ουτοπία...»

Περιγράφω τον Νάρκισσο και καλώ τον αναγνώστη να αναλογιστεί αν με τον ίδιο τρόπο κάνω διάγνωση του τύπου  προσωπικότητας του αστού πολιτικού...

Ο Νάρκισσος, τρελά ερωτευμένος με την εικόνα του πρώτιστα, έχει μιαν υπερβολικά μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του πιστεύοντας πως είναι πολύ σπουδαίος, ή πολύ ωραίος, πολύ έξυπνος, πολυ δυνατός, καπάτσος, κτλ.  Για να σταθεί αυτή η εικόνα του, ο Νάρκισσος χρειάζεται συνεχή επιβεβαίωση από τους άλλους, θεωρώντας δεδομένο ότι όλοι πρέπει να αναγνωρίζουν την ανωτερότητά του ή την υποτιθέμενη μεγάλη  αξία του. Η αναρρίχηση του σε θέση διαχείρισης της εξουσίας (που βέβαια του ανοίγει την πόρτα να γίνει αστός - αν δεν είναι ήδη - και να είναι μέρος της ελίτ που κυβερνά, λειτουργώντας και σαν υποβολέας πίσω από το παραβάν του θεάτρου της εξουσίας) είναι τρανή επιβεβαίωση της «υπεροχής» του για τον ίδιο!

Ο Νάρκισσος δείχνει μεγάλη φιλαρέσκεια, έχοντας αχόρταγη ανάγκη για θαυμασμό και είναι μονίμως προκατειλημμένος με φαντασιώσεις περί δύναμης, λαμπρότητας, ομορφιάς, εύρεσης ή κατοχής του «τέλειου συμβίου/ας» (ή και του «τέλειου» καθυπότακτου στη περίπτωσή μας). Πιστεύει πως η  ανωτερότητά του μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο από συγγενή κι εξίσου «προικισμένα» άτομα. Τρέφει μιαν υπερτροφική αίσθηση του δικαιώματός του να έχει έως και τις πιο παράλογα υψηλές απαιτήσεις από άλλους, αναμένοντας «δικαιωματικά» προνομιακή μεταχείριση για τον ίδιο, και αδιαμαρτύρητη  συμμόρφωση των άλλων με τις προσδοκίες του. Η μη συμμόρφωση με αυτές προκαλεί εξωφρενική οργή και συνεπάγεται με σκληρή κι ανελέητη τιμωρία του θύματός του,  που το θεωρεί «ανίκανο» να σταθεί στο ύψος του, δηλαδή στο «ύψος» του Νάρκισσου.

Ο Νάρκισσος συχνά έχει δεξιότητες και επιφανειακά προτερήματα, αλλά ποτέ του ύψους ή του βαθμού που ο ίδιος πιστεύει. Είναι συνήθως γοητευτικός, ευχάριστος, και αρεστός, και μπορεί να δημιουργεί αίσθηση εμπιστοσύνης προς το πρόσωπό του, έχοντας τη δυνατότητα να καλύπτει τη φρικτή πλευρά του χαρακτήρα του, αρχικά έλκοντας και παγιδεύοντας τα θύματά του. Όπως επίσης συχνά μπορεί να είναι κι ένας μαλάκας που διατείνεται πως είναι κύριος (του εαυτού του), ένας πανηλίθιος που ποζάρει σαν φιλόσοφος, η ένα ανίδεο κνώδαλο που «τα ξέρει ολα»... Ως εκ τούτου θέλει να είναι πάντα στην «κεντρική σκηνή», ή το κέντρο της προσοχής στο τραπέζι, μονοπωλώντας την κουβέντα (αν είναι τόσο ηλίθιος...) με ακατάσχετη φλυαρία και περιαυτολογία, ή (αν είναι λίγο έξυπνος) με κουβέντα για ένα θέμα που ξέρει καλύτερα από τους περισσότερους και που εξασφαλίζει τον θαυμασμό των άλλων για τον ίδιο. Αν δεν μπορεί να γυρίσει το θέμα γύρω από τον «σπουδαίο» εαυτό του, τότε θα εκνευρίσει και θα εκνευρισθεί, ώσπου πιθανόν να  φύγει θυμωμένος. Ο Νάρκισσος αντιπαθεί, μισεί άλλους Νάρκισσους που τον ανταγωνίζονται. 

Είναι ψεύτης και χειριστικός, εκμεταλλευόμενος τους άλλους για να αρπάξει ο,τι μπορεί από δαύτους, και θεωρεί ισοτιμία, ει δυνατόν, το να παίρνει τα πάντα και να μην δίνει τίποτα. Η μόνη αίσθηση δικαίου που έχει, αφορά τον εαυτό του! Έχει πάντα δίκιο και ποτέ δεν ζητά συγγνώμη, αφού ποτέ «δεν κάνει λάθος»... Αυτο-χαρακτηρίζεται, σιωπηρά αν είναι έξυπνος (και συνήθως ο πολιτικός είναι...), ή φωναχτά αν είναι βλάκας, ως «θεού δώρο» για όποιον σχετίζεται μαζί του.  Ενώ εκείνος συχνά δείχνει μιαν ανυπόφορη αλαζονεία και υπεροψία συνοδευόμενη ενίοτε από προσβολές, ύβρεις κι απαξίωση των άλλων - αν ο ίδιος δεχτεί  οποιανδήποτε κριτική στο πρόσωπό του, αυτόματα  υπονομεύεται η «θεϊκη» εικόνα που έχει για τον εαυτό του, πράγμα που παροδικά τον αποσταθεροποιεί, αφήνοντάς τον με βαθιά αίσθηση «αδικίας» η εις βάρος του, ή απορίας, και αμέσως μετά επακολουθεί ανεξέλεγκτη έκρηξη οργής που μετατρέπει την «απαραμιλη αγάπη» του σε μίσος κι επιθετικότητα, ή την «ευεργετική  φροντίδα» για τον άλλον σε πλήρη αδιαφορία ή και απόρριψη... 

Ενώ απαιτεί δέσμευση από άλλους, δεν δεσμεύει τον εαυτό του, κι ούτε ανέχεται άλλους να του θέτουν όρια, εκτός κι αν αυτά μπορεί ο ίδιος να τα αντιμετωπίσει σαν παιχνίδι που τον ικανοποιεί και τον ωφελεί, χωρίς όμως ποτέ να τα σέβεται, μιας κι είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμος  να τα παραβιάσει, φανερά ή στα «μουλωχτά». Η μεγαλύτερη ηθική του δέσμευση είναι η άρρητη υπόσχεση στον εαυτό του να ικανοποιήσει τις ορμές του, τα θέλω του, αδιαφορώντας πλήρως για όποιο οδυνηρό  κόστος ενδεχομένως  θα έχει αυτό σε άλλους.  Θα προδώσει την εμπιστοσύνη του άλλου, θα απατήσει τον άλλο χωρίς ενδοιασμούς για να κάνει τα «βίτσια» του, διότι ο,τι κάνει θεωρεί πως είναι δικαίωμά του - και πως ο κόσμος του χρωστάει. Ταυτόχρονα, είναι τα μάλα κτητικός, απαιτώντας πίστη και αφοσίωση ελέω θεού από τον άλλον, ιδιαίτερα από αυτόν με τον οποίο μπορεί, ως ένα βαθμό, να κάνει σχέση.  Αν του κάνουν αυτά που αυτός κάνει, γίνεται άγριο θηρίο. Τα μόνα όρια που αναγνωρίζει, λοιπόν, είναι αυτά που ο ίδιος καθορίζει και τα οποία αφορούν άλλους και μόνον άλλους ... 

Διακρίνεται από παντελή έλλειψη ενσυναίσθησης, δηλαδή δείχνει αδυναμία ή απροθυμία να αναγνωρίσει τις ανάγκες, τα συναισθήματα και το δράμα των άλλων. Είναι αμείλικτος κι ανελέητος. Δεν υπάρχει κάτι «ιερότερο» από τις δικές του επιθυμίες κι ανάγκες. Η «κατανόηση» του άλλου, αν ποτέ την επιδιώξει, είναι για να τον ελέγξει, με ψυχρή σπουδή, που  καθιστά τον άλλο ένα προβλέψιμο, ελεγχόμενο και διαχειρίσιμο αντικείμενο. 

Φυσικά και είναι ανίκανος να νιώσει αγάπη ή βαθιά αλτρουιστικά συναισθήματα για τον άλλον - δεν του περισσεύουν αναλώνοντας όλα τα αποθέματά τους στον εαυτό του. Αποφεύγει να δώσει ή να δωθεί πλήρως συναισθηματικά επειδή φοβάται την εγκατάλειψη,  ακριβώς γιατί η εγκατάλειψη σημαίνει κλονισμό και απώλεια της εικόνας που έχει για εαυτό του... Τερματίζει τη σχέση του πρώτος πριν τον εγκαταλείψουν (αυτό δεν ισχύει για  Έλληνες πολιτικούς, των οποίων ο Ναρκισσισμός δεν τους εμποδίζει να είναι αφιλότιμα, χαμερπή καθάρματα, που ακόμα κι όταν γίνουν αντικείμενα καταισχύνης κι εξευτελισμού δεν ξεκολλάνε από τις καρέκλες τους κι από την καταχρηστική σχέση που συνάπτουν με το ζόρι μαζί μας ακόμα κι όταν τους φτύνουμε..).

Ο Νάρκισσος φοβάται, τρέμει μην αποκαλυφθεί η φρικτή κενότητα που έχει μέσα του.  Παίζει το θέατρο της ζωής του αντί να την ζεί.  Εντούτοις, συχνά θα υποδυθεί τον ρόλο του τρελά ερωτευμένου ή (στην περίπτωσή μας) του «τόσο ατόφιου ιδεολόγου», γιατί μόνο έτσι μπορεί να προβεί στην είσπραξη έντονων θετικών συναισθημάτων προς αυτόν, τα οποία συντηρούν το εικόνισμα του εαυτού του που αυτός προσκυνά ευλαβικά ζητώντας παρέα στο ίδιο προσκύνημα...

Ζηλόφθονος, δεν ανέχεται να υπάρξει ανώτερος από αυτόν και προβάλει τη διαστροφή του σε άλλους: οι άλλοι τον ζηλεύουν, τον φθονούν, τον απειλούν, τον υπονομεύουν. Παρότι φαντασιώνεται πως θα βρει τον «ισάξιό»  του, συχνά καταφεύγει να επιλέγει συναναστροφή με αυτούς που θεωρεί «όντα κατώτερά» του για να μπορεί να επιβεβαιώνεται ως ανώτερο δείγμα ανθρώπου... Σε περίπτωση σύγκρουσης, που συμβαίνει συχνά διότι εύκολα περνά το κατώφλι από αξιοπρέπεια σε υστερία απ' όπου ξεβράζει τον οχετό της ψυχής του, για κάθε συνέπεια είναι εντελώς άμοιρος ευθυνών... φταίνε πάντα οι άλλοι!

Είναι μία συναισθηματική «μαύρη τρύπα» που, αν καταφέρει να αποσπάσει αγάπη, εμπιστοσύνη και σεβασμό (πάντα προσωρινά, διότι είναι ανίκανος να συνάψει μακροχρόνια σχέση χωρίς να την μετατρέψει σε εφιάλτη για όποιον άμοιρο τον συναναστρέφεται...)  απορροφά τρομερά αποθέματα ενέργειας από τα θύματά του, αφήνοντάς τα εξαντλημένα, σε σύγχυση και συχνά σε κατάθλιψη μέχρι αυτοκτονίας... 

***

Αυτός είναι ο Νάρκισσος - η τυπική διεστραμμένη, κατά βάθος διαταραγμένη προσωπικότητα, όχι τόσο του αλαζονικού κατόχου εξουσίας, αλλά του πληρωμένου από αυτόν κυνικού διαχειριστή της...

Πώς τον αντιμετωπίζεις; 

Σε μια διαπροσωπική σχέση τον αντιμετωπίζεις, τερματίζοντάς την αμέσως αν μπορείς, και φεύγοντας χωρίς να κοιτάξεις πίσω σου. Διότι σπάνια ο Νάρκισσος μπορεί να βοηθηθεί και ν' αλλάξει, ακριβώς επειδή του είναι πολύ δύσκολο να αναγνωρίσει το πρόβλημά του. Παρά το κενό μέσα του, διασκεδάζει τον έρωτα με τον εαυτό του και περνάει καλά, η έτσι νομίζει.  

Διαφορετικά είναι τα πράγματα στην πολιτική διάσταση, όπου είσαι αναγκασμένος να έχεις μόνιμη σχέση μαζί του, εκτός κι αν αλλάξεις το σύστημα; Δεν γλυτώνεις τη τυραννία του, λοιπόν, γιατί μόλις  απαλλαγείς από τον ένα Νάρκισσο, τον διαδέχεται χωρίς διάλειμμα ο άλλος, και μετά άλλος κι άλλος; Η πολιτική μηχανή στο αστικό σύστημα είναι σαν Λερναία Ύδρα· κόβεις το ένα κεφάλι του Φιδιού και αμέσως σου φυτρώνει άλλο.  Ο Ναρκισσισμός αυτο-συνουσιάζεται και αυτο-αναπαράγεται  

Δανειζόμενος έναν τρόπο αντιμετώπισης του Νάρκισσου της Εξουσίας  από το χώρο της ψυχολογίας, θα έλεγα πως τα θύματά του πρέπει πρώτα να αρνηθούν να τον πιστέψουν,  κρίνοντάς τον από τις πράξεις του κι όχι τα λόγια του. Να αγνοούν το περιεχόμενο των λεγόμενών του και να εστιάζουν στη διαδικασία - στα τεκταινόμενα ρωτώντας πάντα τι κρύβει υστερόβουλα πίσω από τις δηλώσεις του, πίσω από την άθλια δημαγωγία και τον θεατρινισμό του. 

Επειδή είναι επαγγελματίας γητευτής και έχει κάνει υψηλή τέχνη την αποπλάνηση άλλων, το θύμα του πρέπει να απενοχοποιηθεί, και να μην κατηγορεί τον εαυτό του εσαεί για την πλάνη του. Ακόμα κι αν αποδέχεται το σύστημα κι αν συνέβαλε με την ψήφο του ώστε ο Νάρκισσος να πάρει τη θέση που κατέχει, το θύμα του δεν ευθύνεται για τη συμπεριφορά του Νάρκισσου. Το να γίνει θύμα πολιτικής αποπλάνησης και απάτης δεν τον κάνει απατεώνα, αλλά ούτε και χρόνιο θύμα. Φτάνει να τον απορρίψει οριστικά, μαθαίνοντας από το λάθος του - αλλά να μην το επαναλαμβάνει διαλέγοντας άλλον Νάρκισσο κάθε φορά... Κάποια στιγμή πρέπει να καταλάβει ότι ο τύπος είναι ο ίδιος κι όταν το πρόσωπο αλλάζει... 

Το αντικείμενο Ναρκισσιστικής κατάχρισης παύει να είναι τέτοιο αν σταματήσει να ελπίζει πως οι δικές του ανάγκες και επιθυμίες μπορεί ποτέ να ικανοποιηθούν στη σχέση του με τον Νάρκισσο. Χωρίς να πέσει σε μοιρολατρία πιστεύοντας πως «ολοι ίδιοι είναι», και με αυτό τον τρόπο να ψάχνει για άλλον, έστω και λίγο καλύτερο Νάρκισσο, πρέπει να απαιτεί σαν δεδομένο την ικανοποίηση των δικών του αναγκών, και να θεωρεί εφικτή την ικανοποίηση αυτή σε συνδυασμό με τον τερματισμό της κατάχρησης και εκμετάλλευσης  που αναγκαστικά υποφέρει στη σχέση του με τον Νάρκισσο. 

Ο Νάρκισσος δεν έχει όριο ως προς το πού μπορεί να φτάσει για να επιβεβαιωθεί και να ικανοποιήσει τα τρελά «θέλω» του . Ο μόνος τρόπος να επιβιώσει το θύμα του για όσο διάστημα είναι αναγκασμένο να υποφέρει την Νάρκισσιστική «τρελα» του, είναι να θέσει αυστηρά τα δικά του όρια και να τα καταστήσει απαραβίαστα. Αυτό μπορεί, στο πλαίσιο της πολιτικής, να σημαίνει μαζική οργάνωση και δράση, προστατευτικούς πολιτικούς  θεσμούς, πολιτικά δικαιώματα,  σύνταγμα κτλ, κτλ... Στο τέλος της μέρας, όμως, τίποτε από όλα αυτά δεν συνιστά εγγύηση για το θύμα του Νάρκισσου αν δεν αλλάξει τη σχέση του μ' αυτόν. Κι η μόνη αποτελεσματική αλλαγή είναι ο τερματισμός αυτής της σχέσης.  Αίφνης, συνομιλία και διαπραγμάτευση με τον Νάρκισσο είναι ματαιοπονία. Όταν αμφισβητηθεί η «σοφία» του απειλείται η «ιερή» εικόνα που έχει για τον εαυτό του, όπως ειπώθηκε,  κι εκεί ακριβώς σταματάει η κοινή λογική να λειτουργεί γι αυτόν. Την αμφισβήτησή του εκλαμβάνει ως ύβρη. Κι εφόσον  δεν αναγνωρίζει παρά μόνο τις δικές του ανάγκες, τις οποίες (στην περίπτωση μας)  συνειδητά ικανοποιεί υπηρετώντας το αφεντικό του - τον καπιταλίστα - η μόνη πιθανότητα να υποχωρήσει και να κάνει δήθεν συναινετικές παραχωρήσεις είναι όταν φοβηθεί πως χάνει τον έλεγχο, οπότε συμβιβάζεται προσωρινά μέχρι να βρει ευκαιρία  να παραβιάσει πάλι βάναυσα ο,τι συμφώνησε ή υποσχέθηκε. Δεν έχει λόγο, ακριβώς γιατί ο μόνος λόγος ύπαρξής του είναι να λατρεύει τον εαυτό του...

Ο Νάρκισσος γενικά  έχει έναν έντονο φόβο εγκατάλειψής του, ριζωμένο σε μία βαθιά ανασφάλεια που τον ακολουθεί σαν σκιά. Ενδόμυχα δεν πιστεύει στην «μεγαλοσύνη» του κι η εγκατάλειψή του είναι απόδειξη πως αυτή η «σπουδαιόητά»  είναι αποκύημα της νοσηρής φαντασιόπληκτης εικόνας που έχει γεννησει ο εγκέφαλός του για τον εαυτό του. Φοβάται μην αποκαλυφθεί, όχι τόσο στα μάτια των άλλων αλλά ενώπιον του καθρέπτη του που τον λατρεύει και τον κολακεύει...  Στην πολιτική σφαίρα, το θύμα του Νάρκισσου πρέπει, όχι απλά να απειλεί, αλλά να το εννοεί κιόλας ότι ο σκοπός του δεν είναι απλά να εγκαταλείψει τον Νάρκισσο, μα να τον εξαφανίσει από το πρόσωπο της γης σαν τύπο και σαν πολιτική οντότητα!