Το θησαυρό, το σκήπτρο, την κορώνα
Εσένα αγαπώ, της λέει, εσένα μόνο -
Σε θέλω δίχως μέτρο, όριο και κανόνα.
Αδύνατον να μ' έχεις έτσι, λέει εκείνη
Έχω ξαπλώσει και το σκέπασμα μου είν' η γη
Μόνο τη νύχτα αργά κι όταν η όρασή σου σβήνει
Μ' ένα φιλί θα πιω απ' τη ματωμένη σου πληγή [1]
Σε μια ερμηνεία του φαινομένου του νεκροζώντανου είναι θαρρώ σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι το ζόμπι δεν αντικαθιστά τον βρυκόλακα, αλλά τον συμπληρώνει σε μία περίοδο εφιαλτικής παρακμής της σύγχρονης κοινωνίας όπου η απειλή κι ο φόβος του θανάτου όχι απλά ελλοχεύουν παντού αλλά και υπερισχύουν εις βάρος μιας υπόσχεσης ή ελπίδας για επιβίωση. Συνάμα, ένας βαμπιρισμός μπορεί να χαρακτηρίσει κάθε πτυχή ή εκδοχή των ανθρώπινων σχέσεων. Από μια παρασιτική και καταχρηστική επιβίωση του ενός εις βάρος του άλλου σε διαπροσωπικές σχέσεις (σχέσεις γάμου, έρωτα ή φιλίας, ενδοοικογενειακές σχέσεις κτλ) έως την βίαια "πόση αίματος ή και ιδρώτα" στον κανιβαλισμό μιας ομάδας ανθρώπων από άλλη στις σύγχρονές μας κοινωνικές σχέσεις. Και "φυσικά" καταχρηστική καθίσταται και η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον που φτιάχνει και με την φύση εν γένει.
Ένας γενικός συσχετισμός του βαμπιρισμού με τον καπιταλισμό είναι προφανής. Μα δεν επαρκεί σαν απάντηση στο ερώτημα "πού οφείλεται, καταρχήν, η επίμονη παρουσία του βρυκόλακα στην σύγχρονη κουλτούρα". Πρόκειται για ένα είδος εμμονής. Μια προσπάθεια κατανόησης αυτής της εμμονής, αρχικά είναι σχεδόν σίγουρο πως θα διασταυρωθεί με την ψυχολογική ερμηνεία του φαινομένου, και με την έννοια ότι ακόμα και σε μια μία πρόχειρη έρευνα ερμηνευτικών προσεγγίσεων του 'νεκροζώντανου' είναι αδύνατο να παραβλεφθεί η ψυχολογική ερμηνεία με όρους ψυχανάλυσης.
Καταρχήν, είναι χρήσιμη η επισήμανση του Richard M. Gottlieb, ότι "όλοι οι θρύλοι για τους βρυκόλακες και νεκραναστημένους, ανεξάρτητα απ' το πόσο διαφέρουν ο ένας απ' τον άλλον σε λεπτομέρειες, είναι επικεντρωμένοι σε ψυχικές αντιδράσεις απώλειας αντικειμένου. Χωρίς θάνατο δεν θα υπάρχει βρυκόλακας".[2]
Η έννοια της απώλειας είναι βασική και θεμελιώδης σε μιαν ερμηνευτική προσέγγιση του μοντέρνου θρύλου του βρυκόλακα. Και παρότι η ψυχαναλυτική προσέγγιση είναι συνήθως αγκυροβολημένη στην θέση του Freud ότι ο αρρωστημένος φόβος πάντοτε σημαίνει απωθημένες σεξουαλικές επιθυμίες με καταγωγή στο βρεφικό, προ-γλωσσικό στάδιο εξέλιξης του ατόμου όπου η έκφραση της γενετήσιας επιθυμίας, εκτός από "πολυμορφικά διεστραμμενο" χαρακτήρα, παίρνει αιμομικτικό και πατροκτονικό/ μητροκτονικό χαρακτήρα, εντούτοις το βασικό, κατά την κρίση μου, στοιχείο της είναι ότι βλέπει την γέννεση ή και την εξέλιξη αυτού του νεκροζώντανου τύπου σαν αποτέλεσμα απώλειας. Με βάση την ψυχανάλυση, αυτή η απώλεια βιώνεται σε προσωπικό-ατομικό επίπεδο και αφορά γενικά την αποχώρηση ενός "σημαντικού άλλου" για ένα τόπο εντελώς απρόσβατο στο άτομο που μένει πίσω, και που νιώθει σαν να εγκαταλείπεται και να θρηνεί: αφορά την αποχώρηση για τον τόπο των πεθαμένων. Μα για να λειτουργήσει ο μύθος του βρυκόλακα πρέπει το άτομο να πάσχει από την κοινή ψύχωση που εκφράζεται σαν πεποίθηση ότι υπάρχει ζωή εν τάφω. Η πίστη στη μετά θάνατον ζωή επ' ουδενί συνεπάγεται και εξάλειψη της φρίκης που προκαλεί στο ίδιο άτομο ο αναπόφευκτος θάνατός του. Έτσι, διατηρεί έναν αντιφατικό χαρακτήρα. Αφενός καθιστά δυνατή την ιδέα της επανένωσης του πενθούντος ατόμου με το χαμένο αγαπημένο του πρόσωπο, αλλά, αφετέρου, αυτό καθίσταται "δυνατόν" μόνο με υπέρβαση ενός φυσικού ορίου - που είναι το όριο μεταξύ του νεκρού και του ζωντανού. Ήτοι, μια τέτοια συνάντηση παραμένει παρα φύσει σαν ενδεχόμενο και διατηρεί κατ' ανάγκη τη φρίκη από την επίγνωση ότι η επαφή με τον νεκρό είναι άμεση επαφή με το επακόλουθο του θανάτου.
Στην ψυχανάλυση οφείλουμε την έννοια της προβολής, ως μηχανισμό ψυχολογικής άμυνας, όταν το άτομο αρνείται να δει ένα πρόβλημα σαν δικό του και το αποδίδει ή το "βλέπει" σαν πρόβλημα άλλου και, απαλλάσσοντας τον εαυτό του από την υποχρέωση να το λύσει, αμύνεται. Εν προκειμένω, κατά μία διαδεδομένη ψυχαναλυτική ερμηνεία, η επιθυμία επανασυνεύρεσης με το απολεσθέν αντικείμενο πόθου προβάλλεται στον βρυκόλακα. Αυτός επιδιώκει την συνεύρεση με το αντικείμενο πόθου του που συνάμα είναι και θύμα του, διότι μέρος της ιεροτελεστίας είναι ο βρυκόλακας να στερήσει τη ζωτικότητα του αντικειμένου πόθου του, πίνοντας το αίμα του, μετατρέποντας το σε νεκροζώντανο.
Στο κλασσικό δοκίμιό του, On the Nightmare [Για τον Εφιάλτη], ο Ernest Jones μιλάει για στενή σύνδεση της λιβιδώ με τον νοσηρό φόβο, πράγμα που στη κλινική ψυχοπαθολογία εμφανίζεται σε μία κλίμακα μεταξύ ερωτικού ονείρου κι εφιάλτη. Το σαδιστικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τον βρυκόλακα ερμηνεύεται με ψυχαναλυτικούς όρους:
"γνωρίζουμε από την ψυχο-ανάλυση ότι η αντικατάσταση της καταπιεσμένης σεξουαλικότητας από το φόβο είναι μια διαδικασία που συμβαίνει λόγω μιας επίμονης ύπαρξης στο ασυνείδητο άλυτων αιμομικτικών συγκρούσεων της βρεφικής ηλικίας. Αυτό εξηγεί και τη σύνδεση του σαδισμού με τον φόβο σε αυτές τις πεποιθήσεις, τα όνειρα, κλπ, διότι η βρεφική αντίληψη της σεξουαλικότητας είναι πάντα σαδιστική στη φύση της. Τρεις αλλαγές, λοιπόν, λαμβάνουν χώρα στην αρχική επιθυμία: (1) η αγάπη μετατρέπεται σε σαδισμό, (2) το συμβάν προκαλεί τρόμο αντί επιθυμία και (3) το άτομο το οποίο η επιθυμία αφορά, αντικαθίσταται από ένα άγνωστο ον. Ακόμη και η ιδέα του ίδιου του θανάτου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αντιπροσωπεύσει αυτό το άγνωστο ον: ο θάνατος απεικονίζεται συχνά ως μια επίθεση από το αιμομικτικό κόμπλεξ". [3]
Στην ψυχαναλυτική ερμηνεία, o κανιβαλισμός και η σεξουαλικά καταχρηστική, ύπουλη δραστηριότητα του βρυκόλακα σαν έννοια συγγενεύει με τη μυθική φιγούρα του Incubus[4], που απαντάται σε θρύλους και φολκλόρ σε Ευρωπαϊκές χώρες. Μία έντονα πονηρή οντότητα που επισκέπτεται τη νύχτα αμέριμνα, παρθένα συνήθως, κορίτσια, για να προβεί σε ασέλγεια με αντικείμενο πόθου το σώμα τους την ώρα που κοιμούνται.
****
Σημειώσεις
1. Ελεύθερη απόδοση δύο στροφών από το ποίημα του Heinrich Heine, Buch der Lieder, το οποίο παρατίθεται στο κεφάλαιο 'TheVampire', στο έργο On The Nightmare, του Ernest Jones.
2. The European Vampire: Applied Psychoanalysis and Applied Legend Richard M. Gottlieb, M.D. New York Psychoanalytic Institute
https://scholarworks.iu.edu/dspace/handle/2022/2145
3. On The Nightmare, by Ernest Jones, Published 1930, Publisher Leonard And Virginia wolf, Osmania University
Πλήρες κείμενο online: https://archive.org/stream/onthenightmare032020mbp/onthenightmare032020mbp_djvu.txt
4. Δες Wikipedia: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Incubus
-----_-----
Στο επόμενο: μία μαρξιστική προσέγγιση του νεκροζώντανου;
