Ρομπότ σε Άνοδο (3)

[Προηγούμενα: μέρος 1, μέρος 2]

Πριν δοθεί μια απάντηση στο πως μπορεί να εμποδιστεί μια καταστροφική, στις παρούσες συνθήκες, εξέλιξη της τεχνολογίας, το πλέον ενδιαφέρον ερώτημα είναι αν πρέπει, αν είναι αναγκαία η αναχαίτιση αυτή. Η απάντηση είναι εμφατικά όχι, με την προϋπόθεση οτι κάτι πρέπει ν' αλλάξει, κι αυτό δεν είναι η εξελικτική δυνατότητα της τεχνολογίας αλλά οι συνθήκες μέσα στις οποίες αυτή πραγματώνεται.

Γιατί, δεν είναι άραγε η αυτοματοποίηση μια διαδικασία η οποία υπόσχεται, και πράγματι θα μπορούσε κάτω απο άλλες συνθήκες, να απελευθερώσει τον άνθρωπο απο την καταναγκαστική και αλλοτριωμένη εργασία; Δεν είναι το μέσο που θα μπορούσε να κάνει δυνατή την μετατροπή της στενά οικονομικής παραγωγικότητας σε δημιουργικότητα; Δεν είναι το όχημα που θα μας μεταφέρει απο το κάτεργο στο πανεπιστήμιο; Απο την δουλεία στην τέχνη και τον πολιτισμό,  απο το ανιαρό επάγγελμα στο λειτούργημα; Απο την εργασία σαν μέσο στην εργασία σαν σκοπό; Δεν είναι εντέλει εκείνη η διαδικασία που θα μπορούσε να απελευθερώσει χρόνο εργασίας ανοίγοντας τον ορίζοντα της ελευθερίας σε βάρος της αναγκαιότητας;

Γιατί λοιπόν αυτός ο παραλογισμός της ανόδου του ρομπότ στην σφαίρα παραγωγής κι η κατάληψη της από αυτό, κι έξω απ' αυτήν την σφαίρα, οι ατέλειωτες στρατιές εξαθλιωμένων, παροπλισμένων, αναλώσιμων ανθρώπων;

Το ν' απαντήσεις "διότι απλώς έτσι λειτουργεί αυτό το σύστημα", αφήνει περιθώριο να σκεφτούμε οτι το σύστημα θα μπορούσε να λειτουργήσει αλλιώς - φτάνει ν' αποκτούσαν οι καπιταλιστές κοινωνική και ανθρωπιστική συνείδηση. Είναι σαν να λέμε πως,  κι αν δεν θέλουν οι ίδιοι και ατομικά ο καθένας απο αυτούς να την αποκτήσουν, μπορεί η πολιτική βούληση να τους εξαναγκάσει να συμπεριφερθούν ωσάν να είχαν τέτοια συνείδηση. Αυτό όμως είναι αυταπάτη. Η αυτοματοποίηση προχωρά, παράλληλα με την εξωφρενική συσσώρευση κεφαλαίου. Και αντί να μειώνονται οι ώρες εργασίας αυξάνονται, ενώ επίσης αυξάνονται οι εφεδρικοί στρατοί ανθρώπων αποκλεισμένων απο την παραγωγή.

Δεν είναι δυνατόν να συμβεί κάτι ριζικά διαφορετικό στο πλαίσιο σχέσεων παραγωγής που παραμένουν οι ίδιες. Το πρόβλημα είναι εγγενές του καπιταλισμού και προέρχεται απο την αναπόφευκτη τάση του κεφαλαίου συνεχώς να επιδιώκει αύξηση της υπεραξίας (του απλήρωτου χρόνου εργασίας τον οποίο ιδιοποιείται ο καπιταλιστής εις βάρος του εργάτη και ο οποίος ενσωματώνεται στο κεφάλαιο αυξάνοντας το). Και να ήθελε ο καπιταλιστής να λειτουργήσει κατ' εξαίρεση του κανόνα δεν θα μπορούσε διότι μια τέτοια εξαίρεση, εξαιτίας του ανταγωνισμού, θα τον οδηγούσε σε πτώχευση.

Ας βασιστούμε λίγο παραπάνω στον Μαρξ, ο οποίος λέει:
"Η καπιταλιστική παραγωγή δεν είναι απλά η παραγωγή εμπορευμάτων, είναι ουσιαστικά η παραγωγή υπεραξίας. Ο εργάτης παράγει, όχι για τον εαυτό του, αλλά για το κεφάλαιο. Έτσι, δεν είναι επαρκές πλέον οτι απλά πρέπει να παράγει. Πρέπει να παράγει υπεραξία. Παραγωγικός είναι μονάχα ο εργάτης που παράγει υπεραξία για τον καπιταλιστή, και μ' αυτό τον τρόπο δουλεύει για την αυτοεπέκταση του κεφαλαίου." [marxists.org/archive,[Karl Marx. Capital Volume One,  Part V, Chapter Sixteen:]


 Ο Μαρξ, για να αναλύσει την σχέση υπεραξίας και παραγωγικότητας (που επηρεάζεται απο αλλαγές στον κεφαλαιουχικό εξοπλισμό από τον οποίο εξαρτάται εν μέρει ο όγκος της παραγωγής) διακρίνει την υπεραξία σε απόλυτη και σε σχετική υπεραξία.

Η σχετική υπεραξία μπορεί να εμφανιστεί αυξανόμενη ή μειονόμενη σε συνάρτηση με αλλαγές κυρίως στον εξοπλισμό της παραγωγής (κι άλλοι παράγοντες μπορεί να υπεισέρχονται) που εμφανίζονται σε τόπο και χρόνο.

"Η παραγωγή της απόλυτης υπεραξίας περιστρέφεται αποκλειστικά πάνω απο την διάρκεια της εργάσιμης μέρας. Η παραγωγή της σχετικής υπεραξίας επαναστατικοποιεί εξ ολοκλήρου τις τεχνικές διαδικασίες της εργασίας, και την σύνθεση της κοινωνίας" είπε ο Μαρξ.

Η άνοδος του ρομπότ, συνεπώς, είναι χαρακτηριστικό αυτής της επαναστατικοποίησης των τεχνικών διαδικασιών της παραγωγής, με τρόπο που η προοδευτική μείωση του ειδικού βάρους της εργασίας τώρα να απειλεί σοβαρά τον παράγοντα άνθρωπο, επιβάλλοντας βίαια μιαν αφόρητη και μη-βιώσιμη σύνθεση της κοινωνίας.

Σε μια επιγραμματική απόκριση στο δημοσίευμα για την κίνηση της Toyota να αντικαταστήσει ρομπότ απο ανθρώπους τέθηκε σε φιλικό ιστολόγιο το μάλλον ρητορικό ερώτημα: "Παράγουν υπεραξία οι μηχανές;" Αμέσως μετά απαντήθηκε λακωνικά, με την παρατήρηση οτι "Εκτός από τον Μαρξ αρνητικά απαντούν, στην πράξη, και οι καθ' ύλην αρμόδιοι ...καπιταλιστές".

Το ερώτημα αυτό είναι τόσο αυταπάντητο, οσο και το αν "μπορεί να υπάρξει ηλιοφάνεια χωρίς ήλιο". Απ την άλλη, αν στον καπιταλισμό δεν υπάρχει υπεραξία χωρίς εργάτη (που καταβάλει ενέργεια - εργατική δύναμη - για κάποιες ώρες της εργάσιμης  μέρας του για τις οποίες δεν πληρώνεται) άλλο τόσο, στην καπιταλιστικη παραγωγη, δεν υπάρχει υπεραξία χωρίς το κεφάλαιο στα χέρια του καπιταλιστή, το οποίο μπαίνει σε κίνηση μόνο  χρησιμοποιώντας εργατική ενέργεια, και είναι αυτή η σχέση, η κατοχή του κεφαλαίου απο τον ιδιώτη, που του δίνει την δυνατότητα να κλέψει την υπεραξία. Αυτό, καθαυτό, όμως δεν μας λέει και πολλά για τον μηχανισμό ενσωματωμένο στον συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής ο οποίος ωθεί προς αυτοματοποίηση.  Και βέβαια ο Μάρξ καταβάλει προσπάθεια πολλών σελίδων για να εξηγήσει, να αποκαλύψει ότι πίσω απο την τάση του καπιταλιστή να μειώνει το ειδικό βάρος της εργασίας σε σχέση με το κεφάλαιο που δραστηριοποιείται στην παραγωγή κρύβεται η επιδίωξη του να πετύχει μεγαλύτερη ιδιοποίηση  υπεραξίας. Όπως επίσης καταβάλει προσπάθεια να αποδείξει γιατί αυτή η διαδικασία είναι αναπόφευκτη.

Σε πολύ γενικές γραμμές η οικονομική μονάδα που με νέα τεχνολογία πραγματοποιεί ανάπτυξη της παραγωγικότητας, αποκτά ένα προβάδισμα που της επιτρέπει να πουλά τα προϊόντα της φτηνότερα απο τους ανταγωνιστές της, ή να τα πουλά με την ίδια αγοραία τιμή αποκομίζοντας μεγαλύτερα κέρδη. Το προβάδισμα της όμως μηδενίζεται όταν οι ανταγωνιστές της κάνουν το ίδιο. Έτσι, ο κύκλος αρχίζει απο την αρχή και συνεχίζεται επ' αορίστου, με αποτέλεσμα την αέναη ανάπτυξη της τεχνολογίας που μπαίνει στην υπηρεσία της παραγωγής.

Επιστρέφοντας τώρα στο αναπάντητο ερώτημα που τέθηκε παραπάνω, αν υπάρχει φραγμός σε τούτη τη διαδικασία, και με βάση τα προλεχθέντα, δεν θα βιαζόμουν να συμπεράνω οτι οι καπιταλιστές με μια κίνηση (ή και άλλες τέτοιες που ενδεχομένως θα κάνουν) κόντρα στο ρεύμα της αυτοματοποίησης δείχνουν να αποκτούν σύνεση και, εξ αιτίας αυτού, αναγνωρίζεται ή επιβεβαιώνεται πρακτικά, επιτέλους, ο κοινωνικός ρόλος του προλεταριάτου.

Ούτε η οποιαδήποτε σύνεση μεμονωμένων καπιταλιστών ούτε, όπως είπα πριν, οι όποιες ρομαντικές νουθεσίες, μπορούν να αναχαιτίσουν μια τάση  που έχει την γενεσιουργό αιτία της βαθιά ριζωμένη στην ίδια την δομή του τρόπου παραγωγής.

Υπάρχει φραγμός όμως σε τούτη την τάση και εντοπίζεται, σαν αντίφαση, πάλι μέσα στην καπιταλιστική  παραγωγική τροπικότητα.

Σε αλλο φιλικό ιστολόγιο, μια τυπικά σαρδόνια απόκριση σε ένα άρθρο του Γ. Βαρουφάκη αρχίζει με το εξής εδάφιο απο το κείμενο του:

"Όταν οι μπουλντόζες και οι υδραυλικοί-ρομπότ, που αυτήν τη στιγμή χτίζουν το νέο εργοστάσιο της Apple εδώ κοντά, αρχίσουν να μαθαίνουν η μία από την άλλη, το ένα από το άλλο, και αρχίζουν να συνεργάζονται στο πλαίσιο ενός διαδικτύου των ρομπότ, θα καταργηθούν ακόμα και οι λιγοστές θέσεις ανθρώπινης εργασίας που σήμερα διαχειρίζονται τη λειτουργία των ρομπότ αυτών. Αν οι ορδές διαδικτυωμένων μηχανικών σκλάβων ανήκαν σε όλους μας, αν δηλαδή υπήρχε κοινοκτημοσύνη επί των ρομπότ και όλοι μας γευόμασταν τα αγαθά που παράγουν, τότε κανένα πρόβλημα. Τι γίνεται, όμως, στην περίπτωση που οι μηχανικοί σκλάβοι, το κεφάλαιο του μέλλοντος, ανήκουν (όπως και το περισσότερο σημερινό κεφάλαιο) στους πολύ λίγους, ενώ οι πιο πολλοί άνθρωποι ούτε έχουν πρόσβαση στα παραγόμενα αγαθά ούτε και ευκαιρία να προσφέρουν την εργασία τους για έναν (ανθρώπινο) μισθό;"

Στην συνέχεια, έξυπνα, παρατίθεται ένα χωρίο απο άρθρο του Γ. Πολυμερίδη, το οποίο εξηγεί συνοπτικά σε τι συνίσταται η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους στην καπιταλιστική παραγωγή.

"[...] Οι καπιταλιστές, ανεβάζοντας την τεχνική, επιδιώκουν να βγάλουν όσο το δυνατόν περισσότερα κέρδη, το αποτέλεσμα, όμως, αυτών των προσπαθειών τους είναι κάτι που κανένας δεν το θέλει - η μείωση του ποσοστού του κέρδους.
«Το μέσο - απεριόριστη ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας - γράφει ο Κ. Μαρξ - έρχεται σε διαρκή σύγκρουση με τον περιορισμένο σκοπό της αξιοποίησης του υπάρχοντος κεφαλαίου»".

Και πράγματι, εδω βρίσκεται η καρδιά του ζητήματος.

Όπως λεει ο Μαρξ:

"Εξάλλου, μια και το ποσοστό της αξιοποίησης του συνολικού κεφαλαίου, το ποσοστό του κέρδους, αποτελεί το κίνητρο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής (ακριβώς όπως η αξιοποίηση του κεφαλαίου αποτελεί το μοναδικό της σκοπό), η πτώση του ποσοστού του κέρδους επιβραδύνει το σχηματισμό καινούργιων αυτοτελών κεφαλαίων και εμφανίζεται έτσι απειλητική για την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής, προάγει την υπερπαραγωγή, την κερδοσκοπία, τις κρίσεις, την εμφάνιση περίσσιου κεφαλαίου, παράλληλα με τον περίσσιο πληθυσμό". [...]

Αναφερόμενος σε προγενέστερούς του αστούς οικονομολόγους, που θεωρούσαν  "ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής δημιουργεί φραγμό στον ίδιο τον εαυτό του" παρακάτω παρατήρησε πως,

"Το κύριο, όμως, που τους κάνει να τρομάζουν μπρος στο μειωνόμενο ποσοστό του κέρδους, είναι η διαίσθηση ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σκοντάφτει σ' έναν φραγμό, που δεν έχει καμιά σχέση με την παραγωγή του πλούτου σαν τέτοιου. Και αυτός ο ιδιόμορφος φραγμός μαρτυράει τον περιορισμένο στο χρόνο και τον ιστορικό, παροδικό μόνο χαρακτήρα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Μαρτυράει ότι δεν αποτελεί απόλυτο τρόπο παραγωγής για την παραγωγή του πλούτου, ότι μάλλον σε μια ορισμένη βαθμίδα έρχεται σε σύγκρουση με την παραπέρα ανάπτυξή του" [Το Κεφάλαιο» τρίτος τόμος, σελ. 306 - πηγη εδαφίου αρθρο στον ριζοσπάστη]

✴✴✴