Ο Επίκουρος και το κουτί με τα κίβδηλα κοσμήματα

ΜΗΤΕ ΤΟ ΑΔΥΝΑΤΟΝ [ΚΑΙ] ΠΑΡΑΒΙΑΖΕΣΘΑΙ ΜΗΤΕ ΟΜΟΙΑΝ ΚΑΤΑ ΠΑΝΤΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑΝ ΕΧΕΙΝ Η ΤΟΙΣ ΠΕΡΙ ΒΙΩΝ ΛΟΓΟΙΣ Η ΤΟΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΩΝ ΑΛΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΘΑΡΣΙΝ, ΟΙΟΝ ΟΤΙ ΤΟ ΠΑΝ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΑΝΑΦΗΣ ΦΥΣΙΣ ΕΣΤΙΝ, Η ΟΤΙ ΑΤΟΜΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑ ΤΑ ΤΟΙΑΥΤΑ. [Η] ΟΣΑ ΜΟΝΑΧΗΝ ΕΧΕΙ ΤΟΙΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΙΣ ΣΥΜΦΩΝΙΑΝ, ΟΠΕΡ ΕΠΙ ΜΕΤΕΩΡΩΝ ΟΥΧ ΥΠΑΡΧΕΙ, ΑΛΛΑ ΤΑΥΤΑ ΓΕ ΠΛΕΟΝΑΧΗΝ ΕΧΕΙ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΕΝΕΣΕΩΣ ΑΙΤΙΑΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΤΑΙΣ ΑΙΣΘΗΣΕΣΙ ΣΥΜΦΩΝΟΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΝ. [1]

Στο παραπάνω εδάφιο απ' την Επιστολή προς Πυθοκλή,  ο Επίκουρος εκδηλώνει μια σημαντική πτυχή του δικού του τρόπου σκέψης σε σχέση με την αιτιολόγηση φαινομένων της φύσης και της ανθρώπινης ζωής. "Δεν επιδιώκουμε να παραβούμε με τη βία το αδύνατον για την γνώση, μήτε να έχουμε για τα πάντα την ίδια θεώρηση",
γράφει σε αναφορά με τα ουράνια φαινόμενα για τα οποία η αντίληψή του διαφέρει και δεν είναι, όπως γράφει στην συνέχεια, "όμοια με αυτήν της αιτιολόγησης της έμβιας φύσης ή της επίλυσης άλλων φυσικών προβλημάτων όπου υπάρχει μοναδική και ομόφωνη ερμηνεία,  λόγου χάρη, ως προς το ότι όλα τα σώματα συνίστανται και από μη απτά στοιχεία της φύσης  ή ότι τα συστατικά στοιχεία της είναι άφθαρτα" - και συνεχίζοντας προσθέτει -  "ενώ κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό για τα ουράνια φαινόμενα, τα οποία μπορεί να έχουν  πολλαπλές γενεσιουργές  αιτίες, όλες από τις οποίες μπορεί να βρίσκονται σε συμφωνία με την κατηγορία της εμπειρίας".

Στην Επιστολή προς Ηρόδοτο επίσης γράφει:

"Εάν λοιπόν πιστεύουμε ότι ένα φαινόμενο είναι δυνατόν να εμφανίζεται με κάποιον τρόπο ή με κάποιον από πολλούς άλλους, θα είμαστε τόσο ήρεμοι όταν αναγνωρίζουμε ότι πραγματικά εμφανίζεται με πολλούς άλλους τρόπους, όσο αν γνωρίζαμε ότι αυτό εμφανίζεται με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο". [2]

Ο Επίκουρος θεωρούσε φυσικό το να προτείνει περισσότερες από μια διαζευκτικές ερμηνείες ενός φαινομένου, αν η γνώση του φαινομένου δεν ήταν επαρκής για απόρροια μίας και  μοναδικής ερμηνείας.

Η στάση αυτή έχει μάλλον χαθεί στον χώρο της έρευνας και της επιστήμης σήμερα, ακόμα και για ανεξερεύνητα πεδία της γνώσης. Βέβαια, είναι συχνά φυσιολογική η αποδοχή μιας δέσμης αιτίων που προτείνονται ερμηνευτικά από το ίδιο υποκείμενο (άτομο ή συλλογικότητα ερευνητών) σχετικά με την καταγωγή ή συμπεριφορά του  υπό έρευνα φαινομένου, αλλά μόνον όταν συνδυάζονται αρμονικά και συμπληρωματικά - και ποτέ σαν αντιθετικοί ή εναλλακτικοί παράγοντες. Η ερευνητική πρακτική δεν αποκλείει και αντιτιθέμενες ενιαίες εκδοχές της αλήθειας, αλλά όχι πλέον από το ίδιο υποκείμενο. Ένα  υποκείμενο έρευνας μπορεί να καταλήξει μόνο σε μιαν εκδοχή της αλήθειας, διαφορετικά η θέση του χαρακτηρίζεται από αντιφατική έως σχιζοφρενική. Και αυτό φαίνεται λογικό. Ο ανθρώπινος νους είναι "καλωδιωμένος"  με τρόπο που η λογική να του απαγορεύει να δεχτεί ταυτόχρονα μια κατάφαση και μιαν άρνηση ως προς το ποιόν  του αντικειμένου που υπόκειται στην αντίληψή του. Αυτό που αίφνης βλέπει ως μαύρο δεν μπορεί ταυτόχρονα να το βλέπει ως λευκό, κι αυτό που είναι δεν μπορεί ταυτόχρονα να θεωρεί ότι δεν είναι. Και εξαιτίας αυτού, ακόμα κι αν δέχεται το ρητό που λέει "τα φαινόμενα απατούν", δυσκολεύεται να κάνει την νοητική κίνηση που του επιτρέπει να σκεφθεί ότι το μαύρο, σε άλλες συνθήκες, δύναται να εμφανιστεί και ως λευκό.

Κατά συνέπεια, εφόσον δεν δύνανται να συνυπάρξουν στην ίδια θέση υποκειμένου  δύο (ή περισσότερες) αλληλοαποκλειόμενες  ερμηνευτικές εκδοχές για το ίδιο γεγονός και ο πρεσβεύων μια τέτοια πιθανότητα καθίσταται από αιρετικός έως και ανισόρροπος, το σχίσμα μεταφέρεται στον ευρύτερο χώρο της έρευνας και γενικότερα στην κοινωνία. Το σχίσμα βαθαίνει όταν ο φορέας μιας εκ των αλληλοσυγκρουόμενων ερμηνειών ενός φαινομένου  παρορμείται από ιδιοτέλεια, ήτοι από προσπάθεια απόκτησης ή διατήρησης προνομίων τα οποία η επικράτηση της θέσης του εξασφαλίζει. Επειδή τότε οι δύο (ή περισσότερες) εκδοχές της αλήθειας συνιστούν αξεπέραστη αντίφαση, η αναίρεση της αντίφασης δεν τείνει να πραγματοποιείται από τους προνομιούχους ως σύνθεση, ακόμα κι αν φαίνεται συμβιβαστικά σαν τέτοια , αλλά τείνει να είναι αποτέλεσμα πολέμου που σκοπό έχει την εξουδετέρωση του αντίθετου πόλου που απειλεί με την επικράτησή του τα εν λόγω προνόμια. Οι φορείς των αντιτιθέμενων ερμηνειών βρίσκονται σε διαπάλη και όχι πάντα με κίνητρο την επικράτηση της αλήθειας. Η αναζήτηση της αλήθειας, συνακόλουθα, θέτει τον ερευνητή αναγκαστικά σε μια πλευρά μιας διαπάλης. Στην ταξική κοινωνία η διαπάλη αυτή χάνει τα χαρακτηριστικά της,  ας πούμε, ευγενούς άμιλλας για την επικράτηση της αλήθειας, και μετατρέπεται σε ιδεολογικό πόλεμο μεταξύ της αλήθειας και του ψέματος.

Είναι αναμενόμενο ότι αυτοί που μάχονται για την αλήθεια, κατά κανόνα που δεν αποκλείει και εξαιρέσεις, είναι αυτοί που δεν έχουν συμφέρον να την κρύψουν. Η αλήθεια, τελικά,  είναι πάντα στο πλευρό αυτών που παλεύουν για να εξαλείψουν τα παράγωγα μιας κοινωνίας όπου τα προνόμια κάποιων μπορούν να υπάρξουν μόνο από την πτώχευση και  ανέχεια άλλων - πράγμα που δεν μπορεί να συμβεί χωρίς εκμετάλλευση και βία. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι και κάποιοι απ' αυτούς που μάχονται για μια κοινωνία που καταργει την εκμετάλλευση και την βία, για την μόνη εκδοχή μιας δικαιας κοινωνίας, δεν γλιστρούν ακούσια  σε θέση εξυπηρέτησης του ψέματος - κάτι που είναι μεν παράγωγο της σκληρότητας του πολέμου που διεξάγεται, αλλά σχετίζεται και με την ψυχολογία του ατόμου, και δη με την μειωμένη ικανότητα κάποιων να προσεγγίζουν την αλήθεια. Αυτή η ικανότητα δεν μπορεί σε κάθε περίπτωση να υπάγεται στον τρόπο με το οποίο το άτομο ανατρέφεται στο περιβάλλον του, ή επηρεάζεται απ' αυτό.  Το άτομο που εμφανίζεται με παθητικο αυτης της ικανότητας συνήθως δείχνει στενότητα και ανευελιξία στην κρίση του, απόλυτη σιγουριά για την ορθότητα της, και σίγουρη απολυτότητα στην αντίληψη των πραγμάτων απ' την μεριά του. Αυτό το άτομο δεν χαρακτηρίζεται κατ' ανάγκη και από μειωμένη νοημοσύνη, και μπορεί να διαθέτει και ηγετικά  χαρακτηριστικά... Οπότε, η πιθανή  κατάληψη ηγετικής θέσης απ' αυτό εγκυμονεί κινδύνους για μια κοινωνία χτισμένη στη βάση της αλήθειας.  Αυτός ο τύπος, που μπορεί να είναι ωφελημος για τον καπιταλισμό, αν παίζει ηγετικό ρόλο, θα είναι πάντα ζημιογόνος για τον σοσιαλισμό.  Και δυστυχώς δεν εξαφανίζεται σε μιαν ιδανική κοινωνία, εφοσον διαμορφώνεται ετσι και από παράγοντες ενδογενείς της φύσης του.

Η ψυχολογική στάση, που τείνει να γλιστρά προς την εξυπηρέτηση του ψέματος, μπορεί να πάρει πολλές εκφράσεις. Μια έκφρασή της, στην οποία εστιάζει  το παρόν κειμενο, αφορά την άρνηση του τυχαίου και του αυθόρμητου το οποίο καθίσταται μη ορατό σε ενατένιση ενός φαινομένου στο παρελθόν ή στο παρόν, ή παρουσιάζεται και σαν άρνηση του  απρόβλεπτου αναφορικά με το μέλλον. Η άρνηση του  απρόβλεπτου συμβαίνει να συνδυάζεται στον στενό νου με πίστη σε απόλυτη τελεολογία την οποία ονομάζει "νομοτέλεια". Δηλαδή με την  πίστη ότι η νομοτέλεια είναι απολύτως κατανοητή και ότι επιτρέπει προβλεψιμότητα στην εξέλιξη του αντικειμένου και στην οποία μειώνεται η σημασία απρόβλεπτων για την εποχή τους παρελθόντων συμβάντων. Αυτό φυσικά στο παρόν αυξάνει μια ντετερμινιστική θεώρηση της εξέλιξης, μειώνοντας την σημασία του τυχαίου, ή την κλίμακα των πιθανοτήτων να εμφανιστεί το συμβάν. Διότι ο περιορισμός του τι μπορεί να αποτελέσει γενεσιουργό αιτία του συμβάντος στην συνείδηση, περιορίζει την προσδοκία να συμβεί αυτό και μειώνει την δυνατότητα να γίνει αξιοποίηση του απρόβλεπτου, το οποίο, εφόσον δεν είναι αναμενόμενο, μπορεί να περάσει έως και απαρατήρητο ή να υποτιμηθεί η σημαντικότητά του.

Η παραπάνω παρατήρηση δεν είναι άρνηση της νομοτέλειας. Απλά μια επισήμανση ότι η ψευτοφιλοσοφική και ψευδο-ιστορική αιτιολόγηση της παρελθούσας εξέλιξης με απολύτως συγυρισμένες και επιστημονικοφανείς παρατηρήσεις, οι οποίες συνιστούν μία και μόνο και εκδοχή ερμηνείας, μπορεί ν' αφήνει κρυμμένη πίσω αυτήν την ψυχολογία ως τάση ελέγχου των εξελίξεων με έναν ουσιαστικά ανορθολογικό, δεισιδαίμονα και προληπτικό τρόπο. Ή να συνιστά συντήρηση της παρούσας τάξης πραγμάτων στην συνείδηση μέσω μιας διαμόρφωσης με τρόπο ελέγξιμο της κατανόησης (ή παρανόησης) της δυναμικής μιας  μελλοντικής εξέλιξης, εκεί που η απόλυτη συντήρηση φαίνεται αδύνατη ή η αλλαγή μη συμφέρουσα, με σκοπό την αποτροπή απώλειας υπαρκτών προνομίων.

Τι μπορεί να είναι το επίμαχο ζητούμενο; Όχι βέβαια η σε κάθε περίπτωση κίνηση προς την άρνηση μιας και μοναδικής ερμηνείας του φαινομένου, η οποία ενίοτε και σε μια δοσμένη φάση της εξέλιξης της γνώσης μπορεί να είναι αναγκαία, αν και ποτέ τελεσίδικα επαρκής. Διότι αυτό θα οδηγούσε σε ολίσθηση προς ένα ρελατιβισμό που αρνείται a priori την αντικειμενική ύπαρξη της αλήθειας.

Σε τέτοιο λάθος δεν πέφτει ο Επίκουρος. Έχοντας θέσει σαν υπέρτατο ανθρώπινο στόχο την αταραξία, βλέπει την κατανόηση της φύσης, μέσα από έρευνα και μελέτη, ως προαπαιτούμενο για την επίτευξη αυτού του στόχου. Έτσι, αν και μπορεί να ανεχτεί το αβέβαιο (εκεί που είναι εκ των πραγμάτων αναγκασμένος να προτείνει μια πολλαπλότητα ακόμα και διαζευκτικών ερμηνειών για ένα φαινόμενο), στο ευρύτερο σχήμα της σκέψης του,  κάθε άλλο παρά "αβέβαια" θα συμβούλευε να να μένουν "όλα τα πράγματα" στην θεώρησή των.  Και το πρώτο βήμα στην έρευνα που θα συνιστούσε είναι ή καθαρότητα στην γλώσσα με σαφή καθορισμό των εννοιών και των όρων που χρησιμοποιούνται στην αναζήτηση της αλήθειας των πραγμάτων.  Στην επιστολή του προς το Ηρόδοτο γράφει:

"Πρώτα, Ηρόδοτε, πρέπει να καθορίσουμε τις έννοιες που αντιστοιχούν στις λέξεις, ώστε ανάγοντας σε αυτές τις έννοιες τις γνώμες ή τις έρευνες και τις απορίες μας, να μπορούμε να κρίνουμε και να μη μένουν όλα τα πράγματα αβέβαια για μας και να χανόμαστε σε ατέρμονες ερμηνείες, ή να χρησιμοποιούμε λέξεις κενές νοήματος." [3]

Αναρωτιέμαι αν  θα έπρεπε να θεωρείται αναγκαία, γι αυτούς που παλεύουν για την επικράτηση της αλήθειας, η καλλιέργεια μιας ψυχολογικής στάσης, μιας νοοτροπίας, που αφήνει ανοικτή την πιθανότητα, πρώτα απ' όλα να χωρέσουν στο νου του υποκειμένου σαν ενδεχόμενο και μετά  να προταθούν περισσότερες από μία ερμηνευτικές θέσεις, όταν υπάρχει αμφιβολία ή έλλειψη επαρκών αποδεικτικών υπέρ της μιας ή της άλλης, ούτως ώστε να μείνει ανοικτή και η πιθανότητα προσέγγισης της αλήθειας. Ή τουλάχιστον, στην περίπτωση που γίνεται αποδεκτή μια ερμηνεία του φαινομένου, ως η πειστικότερη, να διατηρηθεί σαν καταχωρημένη η επίγνωση ότι "αυτό ισχύει μέχρι αποδείξεως του αντιθέτου". Και αν θα ήταν προτιμότερη η ενθάρρυνση της συνέχειας ενός γνήσιου προβληματισμού μέχρις ότου η γνώση εμπλουτίσει την ερμηνεία σε βάθος και έκταση, ή και την αναιρέσει εν μέρει κι εκεί που σφάλλει.

Σήμερα, μ' έναν τρόπο που δανείζεται από την σκέψη του Επίκουρου, θα έλεγα ότι αυτή η ψυχολογική στάση έχει ιδιαίτερα σημασία για την θεώρηση κοινωνικών φαινομένων. Σε αντίθεση με τα φυσικά φαινόμενα, όπου μπορεί να υπάρχει βεβαιότητα για νόμους που καθορίζουν την συμπεριφορά της ύλης, για τα κοινωνικά φαινόμενα, λόγω της συνθετότητας που τα χαρακτηρίζει, τέτοια βεβαιότητα - σε ότι αφορά την συμπεριφορά της κοινωνίας ή την κίνηση ρευμάτων σ' αυτήν ή τον προορισμό της  - δεν μπορεί να υπάρχει.

Αυτή ή ψυχολογική στάση, σε ότι αφορά το σχέδιο για το μέλλον, μπορεί να οδηγεί σε υιοθέτηση εκδοχών του πριν αποκρυσταλλωθεί ή διαμορφωθεί επαρκώς το σχήμα που προτείνεται να πάρει, αλλά πάντα εννοούμενο δυναμικά και πάντα υπό κριτική εξέταση. Αυτή η στάση  θα ήταν πιο καρποφόρα από μια κλειστή και μονολιθική αντίληψή του σχήματος που προτείνεται σαν σχέδιο για το μέλλον, η οποία προβαίνει σε επίκληση της νομοτέλειας. Μια επίκληση, όμως, που μπορεί να λειτουργεί όπως η αμφίεση με κουστούμι ευγένειας ενώ κρύβει φτώχεια, αν αντί να καθιστά την εξέλιξη πιο εξασφαλισμένη, στην πράξη αδυνατεί όχι απλά να την προβλέψει αλλά να την διακρίνει όταν εμφανίζεται. Το γιατί θα ήταν προτιμότερο να μιλάμε αρχικά  για εκδοχές ενός μελλοντικού σχήματος της κοινωνίας γίνεται κατανοήσιμο αν αυτό θεωρηθεί  ως τρόπος που αφήνει ανοικτή μια συνεχή ζύμωση για την συνεχή βελτίωση του σχήματος αυτού, ξεκινώντας από πολλαπλές εικόνες του που, ακόμα κι αν απορρίπτονται, εμπλουτίζουν την τελική του μορφή. Όλα αυτά εννοούνται σαν διαδικασία που πάντα κι απαρέγκλιτα διατηρεί, ως αυστηρό πλαίσιο αναφοράς, δυο βασικές αρχές που θα πρέπει, κατά την γνώμη μου, να θεωρούνται απαραβίαστες: αφενός η εξάλειψη κάθε είδους εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, και αφετέρου η αέναη αναζήτηση ολοένα και πιο ουσιαστικών μορφών ανθρώπινης χειραφέτησης και ουσιαστικής ελευθερίας. Η  αυτοπροστασία ενός κοινωνικού μοντέλου που θα επιχειρήσει το χτίσιμο μιας κοινωνίας σ' αυτές τις βάσεις θα είναι απαραίτητη και μέσω κρατικών δομών ένοπλης άμυνας (διότι ο  πόλεμος που θα διεξάγει ο καπιταλισμός σαν σύστημα εναντίον της θα είναι ακατάπαυστος κι ανελέητος - μέχρις ότου επικρατήσει ο σοσιαλισμός σε ολόκληρο του πλανήτη) αλλά πάντα θεωρούμενη ως προσωρινό και αναγκαίο κακό.

Η αντίθετη, καθεστηκυία, και κατά βάθος συντηρητική στάση μοιάζει με το κλείδωμα  ενός κουτιού που περιέχει κίβδηλα κοσμήματα. Αυτά δεν είναι η ασφαλώς διαφυλαγμένη πολύτιμη αλήθεια αλλά το κλείδωμα του μυαλού του κατόχου του.



✳✳✳✳✳

1, Η απόδοση του αποσπάσματος απο το αρχαίο δική μου. Ολόκληρο το κείμενο:  http://epicuros.gr/keimena/k_herodotos.htm 
2, 3,Τα εδάφια απ' την Επιστολή προς Ηρόδοτο, "Περί φύσεως", του Επίκουρου, σε απόδοση στα Νέα Ελληνικά του Λεωνίδα Α. Αλεξανδρίδη.