διαδικτυο και η τέχνη του 'νιώθειν και σκέπτεσθαι' [revised]

Σε ποιο σημείο το διαδίκτυο θα αλλάξει τον χαρακτήρα του έργου; Θα υπάρξει εκ νέου μία συλλογικότητα στην διαδικασία της δημιουργίας; Θα επιστρέψουμε στην ανωνυμία του συγγραφέα; Ύστερα κι ο ίδιος ο Όμηρος είναι ανώνυμος. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τον Shakespeare και εντούτοις αυτός ο μικρός κύριος από το Stratford- upon- Avon, ήξερε περισσότερα από μας σχεδόν για το καθετί. Είναι πολύ πιθανό ότι η εποχή του μεγάλου ‘‘εγώ’’ είναι κοντά. Ο Beethoven είχε συνείδηση του ότι ήταν ο Beethoven. Αλλά δε πιστεύω πως ο Shakespeare είχε ποτέ λιγότερη συνείδηση πως ήταν ο Shakespeare. .

 

Το παραπάνω είναι η απάντηση του George Steiner στην ερώτηση της Le Monde αν «Οι τεχνικές όπως το διαδίκτυο οδήγησαν σε κάποια εξέλιξη την έννοια συγγραφέας».  

Το ερώτημα αν το διαδίκτυο άλλαξε τη φύση του συγγραφέα, ή το αν άλλαξε την φύση του συγγραφικού έργου, από μόνο του έχει λιγότερο ενδιαφέρον από το ερώτημα αν και πως άλλαξε η σχέση των δυο και τι πολιτική σημασία έχει αυτό.

Ας αρχίσουμε από τούτο: Άραγε απαιτείται, προϋποτίθεται, αλλαγή της φύσης του συγγραφέα και του έργου του εν γένει,  για να βρει θέση στον παραπραγματικό κόσμο του διαδικτύου, ή (εν πάση περιπτώσει) προκαλείται αλλαγή της φύσης των δυο με την εμφάνιση τους στο διαδίκτυο; Θα έλεγα όχι και στις δύο περιπτώσεις, αν το ζήτημα ειδωθεί έξω από την σχέση συγγραφέα - συγγράμματος. 

Δεκτό ότι, εξ αιτίας της έκρηξης της δυνατότητας να γίνει «συγγραφέας»  οποιοσδήποτε και ταυτόχρονα να «δημοσιεύσει» κατά βούληση, χωρίς καμία ανάγκη να περάσει από τα σαράντα κόσκινα του συστήματος έντυπης δημοσίευσης, έχει ήδη αλλάξει η φύση του «συγγραφέα». Είναι σίγουρο, πως αυτό έχει ήδη συμβεί και είναι ακόμα σε εξέλιξη. Αναλογίσου τι γράφω, αυτή τη στιγμή που στην οθόνη σου βλέπεις το παρόν κείμενο μου, σε σχέση με το ποιος είμαι, ή ποιος μπορεί να είμαι. Την ίδια στιγμή αναρωτιέμαι κι εγώ αν είσαι ένας από τους άγνωστους κι αμέτρητους συγγραφείς του διαδικτυου που θα μπορούσε να με μετρήσει ως έναν από τους άγνωστες του. 

Αφού ήδη έχει αλλάξει η φύση του «συγγραφέα», φυσικό ήταν ν’ αλλάξει και η φύση του συγγράμματος και της συγγραφής μέσα στο νέο πλαίσιο της σχέσης των δυο. Από την άλλη, ισχύει και το αντίθετο: η ποιότητα του διαδικτυακού κειμένου, εννοώ αυτό που γίνεται ευκολότερα πραγματοποιήσιμο, το ανεξέλεγκτο της προσωπικής έκφρασης μέσω της οποίας φανερώνεται όλο το εύρος των μετατροπιών της σύγχρονης καθομιλούμενης, με όλες τις εντάσεις τους, αλλάζει και τη φύση του συγγραφέα. Νιώθει αναγκασμένος ανά πάσα στιγμή να αισθάνεται ότι υπάρχει εκφραστικά σ’ αυτή τη γλώσσα που,  τώρα περισσότερο από όποτε πριν, διαβάζεται και γράφεται όπως ακούγεται, και συχνά χωρίς τις συστολές που διέπουν τον προφερόμενο λόγο. Αυτό έχει ηδη συμβεί, με ραγδαίο τρόπο, χωρίς όμως να σημαίνει ότι οι παλιές μορφές θα μεταμορφωθούν σε οστά δεινόσαυρων με την ίδια ταχύτητα… Έχει αλλάξει, αλλά αν αυξάνεται η πιθανότητα να εμφανιστεί αυτό που ο Steiner ονομάζει «μεγάλο ‘‘εγώ’’» δεν φαίνεται τόσο σίγουρο από τα παραπανω όσο το γεγονός ότι έχει ηδη εμφανιστεί το μεγάλο «εμείς» - με την έννοια ότι σπάει ο διαχωρισμός μεταξύ του ειδήμονα γραφιά και ανειδίκευτου στην γραφή αναγνώστη. Τείνουμε να γίνουμε ο καθένας συγγραφέας όλων και όλοι οι συγγραφείς του καθενός. Θεωρητικά τουλάχιστον φαίνεται ότι αυτό που πλησιάζει είναι η εποχή του «εμείς». 

Μήπως ισχυρίζομαι ότι το διαδικτυο αποτελεί επανάσταση ή ότι αντικειμενικά την προωθεί; Όχι βέβαια. Καθόλου! 

Οι πολιτικές επιπτώσεις για την άρχουσα τάξη, μ’ ένα διαδίκτυο εκτός ελέγχου θα ήταν εφιαλτικές…. αν δεν είχε ηδη καταφέρει να σβήσει τις πολιτικές αύλακες του εγκέφαλου των καθυπότακτων της που συνιστούν τη μεγάλη πλειονότητα. Το ελέγχει “by default” θα έλεγα (παρεμπιπτόντως, κάνοντας χρήση ενός ιδιώματος της νέας ηλεκτρονικής γλώσσας), ελέγχοντας την συνείδηση της πλειονότητας των χρηστών του, με πολλαπλούς τρόπους και τώρα μέσω και αυτού. 

Με άλλα λόγια, το διαδικτυο αδυνατεί ν’ αλλάξει αυτή τη συνθήκη, και αναγκαστικά η λειτουργία του αποτελεί μια νέα διάσταση στην οποία  αναπαρίσταται η ίδια ιδεολογική κυριαρχία. Αυτό, υποθέτω, συμβαίνει διότι το ποιόν της ιδεολογίας ενός ατόμου δεν εξαρτάται τόσο από την ποσότητα της πληροφόρησης όσο από την νοοτροπία που αφορά την ποιότητά της. Εδώ, εννοώ ότι, πιο συχνά παρά το αντίθετο, η ιδεολογία είναι το στοιχείο που καθορίζει την επιλογή του ατόμου ως προς τι είδους πληροφόρηση θα το τροφοδοτήσει. Η επιλογή πληροφόρησης τείνει να ανατροφοδοτεί αυτήν την ίδια ιδεολογία. Αίφνης, ο «δεξιός» δεν αγοράζει Ριζοσπάστη για πληροφορηθεί ούτε επισκέπτεται την ηλεκτρονική εκδοχή του. Αυτή η νοοτροπία δεν έχει αλλάξει με την άνοδο του διαδικτύου, και ισχύει και μέσα σ’ αυτό. Αν πριν την άνοδο του διαδικτύου το άτομο επέλεγε τι θα καταναλώσει από τον τύπο για να ενισχύσει την ηδη εμπεδωμένη και αταρακούνητη ιδεολογική του ταυτότητα, για ποιο λόγο να έχει αλλάξει στο κατόπιν; Απλά,  συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο σ’ ότι αφορά τις επιλογές του – μόνο που τώρα διαβάζει, αν διαβάζει, και ηλεκτρονικά κείμενα του ίδιου ιδεολογικού χαρακτήρα.

Και μπαίνει το ερώτημα τι είδους αντίσταση μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για τους ιδεολογικούς ηγεμόνες μας. Κι ακόμα πιο πέρα, πως μπορεί η συνθήκη αυτή να κλονιστεί ή να ανατραπεί. Σίγουρα όχι με εγκατάλειψη ή «παράδοση των όπλων». Όσο περισσότερο πυκνώνεται η παρουσία συγγραφέων της εξέγερσης στον παραπραγματικό κόσμο του διαδικτυου τόσο θα μειώνεται το ειδικό βάρος των αντιπάλων τους, των απολογητών του κεφαλαίου και της κυριαρχίας του. Η ένταση της ιδεολογικής πάλης με όρους διαδικτύου είναι μονόδρομος, χωρίς φυσικά να διέπεται από αυταπάτες ότι αυτό καθαυτό θα «φέρει την άνοιξη», όπως λένε. 

Αν είναι σωστή η παραπανω εκτίμηση, τότε ωθούμαστε να παραδεχτούμε ότι η έκβαση του ιδεολογικού αγώνα θα κριθεί σε διαπροσωπικές επαφές και ζυμώσεις. Και τώρα εδώ πρέπει να ομολογήσουμε, αν το βλέπουμε έτσι, ότι ακόμα δεν έχουμε σκεφτεί σοβαρά πως, με τι τρόπους (δοκιμασμένους και μη)  αυτός ο αγώνας μπορεί να διεξαχθεί με επάρκεια. Είπα πιο πάνω ότι η άρχουσα τάξη έχει καταφέρει να θέσει σε αναπηρία την πολιτική σκέψη της πλειονότητας, καθυποτάζοντας την. Είναι άραγε επαρκές ο κομμουνιστής να προσπαθεί να πείσει τον καθυπότακτο των αστών ν’ αλλάξει αυτό που πιστεύει εστιάζοντας μόνο στο περιεχόμενο της ιδεολογιας του; Μάλλον όχι. Πρώτα πρεπει να τον βοηθήσει να μάθει να σκέφτεται διαφορετικά. Αλλά γιατί τάχα είναι από δύσκολο μέχρι αδύνατον να επιτύχει κάνοντας προπαγάνδα αν δεν διδάξει την τέχνη του νιώθειν και σκέφτεσθαι; Και γιατί καθίσταται δυσκολότερο αν αυτή η προπαγάνδα μεταφέρει τα σχήματα σκέψεων που δεν μορφοποιήθηκαν από τον ίδιο ως μέρος μιας συλλογικότητας, αλλά από άλλους που ανέλαβαν την δουλειά αυτή για λογαριασμό του; Διότι εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος να μην έχει μάθει ο ίδιος επαρκώς την τέχνη του σκέφτεσθαι πριν γίνει προπαγανδιστής.

Ένας τρόπος να μάθει να σκέφτεται είναι, ο καθένας ξεχωριστά να συμβάλει ουσιαστικά σε κείνο που όλοι συλλογικά παράγουν ως πολιτική ανατροπής.  Η απαραίτητη, αναντικατάστατη δεξιότητα του να μάθεις να σκέφτεσαι μέσα σ’ ένα πολιτικό χώρο έγκειται σ’ αυτό: Ουσιαστική συλλογική σκέψη όπου η καλλιέργεια της προσωπικής-ατομικής συνεισφοράς στο συλλογικό δεν είναι απλά πρόσχημα δημοκρατικότητας, αλλά ριζώνει στην πεποίθηση ότι η έκπληξη που πηγάζει από την ανακάλυψη ενός νέου τρόπου σκέψης (και συνακόλουθα πράξης) είναι δυνατή. Ένας τρόπος, λοιπόν να μάθεις το άλλον να σκέφτεται, με άλλα λόγια, να επηρεάσεις την νοοτροπία του, είναι να του δείχνεις πόσο εσύ ο ίδιος είσαι έτοιμος να μάθεις, επιβεβαιώνοντας δηλαδή, στην επαφή με τον άλλον, πως δεν έχεις πάψει να μαθαίνεις να σκέφτεσαι, αφήνοντας ανοικτό το περιθώριο να μάθεις κι εσύ απ’ αυτόν τον άλλον. 

Η υπόθεση μου είναι ότι αυτή η νοοτροπία ανοίγει το δρόμο για μια πιο αποτελεσματική επικοινωνία και, εν τέλει, προπαγάνδα. Τελικά είναι θέμα νοοτροπίας να είσαι έτοιμος ν’ αλλάξεις και τον τρόπο σκέψης σου, για να μπορέσεις να αλλάξεις  την νοοτροπία του άλλου…