διαπροσωπική επικοινωνία στα δίκτυα (α μέρος)

Πριν λίγες μέρες κρατούσα στην αγκαλιά μου ένα αξιολάτρευτο πλάσμα που με κοιτούσε κατάματα με τα γαλανά μεγάλα μάτια του χαμογελώντας στο κέντρο του κόσμου μου.

Ένα αριστούργημα της ανθρώπινης φύσης, ικανό να επικοινωνεί μαζί μου και να ανταλλάσσει έντονα συναισθήματα, μεταφέροντας με σ’ ένα στάδιο εξέλιξης πριν την γένεση της ανθρώπινης γλώσσας.

Ήταν ένα μωρό ηλικίας έξι μηνών. Σαν να πως είχε καταλάβει ότι ο εγκέφαλος μου είχε «πλημμυρίσει» από οξυτοκίνη (το χημικό της αγάπης), φαινόταν ήρεμο στα χέρια μου. Περνώντας από τον σκοτεινό διάδρομο για να καταλήξω στο δωμάτιο που ήταν η μητέρα του, πρόσεξα πως διαστέλλονταν οι κόρες των ματιών του, ενώ εξακολουθούσε να με περιεργάζεται  χαμογελώντας. Φαίνεται ότι για μερικά δευτερόλεπτα κοιτούσα το μικρό κατάματα με την ματιά του παρατηρητή, έχοντας προφανώς πάρει μια τόσο εξεταστική έκφραση στο πρόσωπο μου που το μωρό την αντιλήφτηκε σαν απειλή, και άρχισε να κλαίει.

Παραθέτω το συμβάν για να πω κάτι που δεν είναι νέα, ούτε δική μου ανακάλυψη και να θέσω ένα ερώτημα: Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από βρεφική ηλικία να διαισθάνονται τις προθέσεις συνανθρώπων τους «διαβάζοντας» την έκφραση του προσώπου τους. Δεν είναι τυχαίο ότι σε μια διαπροσωπική επικοινωνία το ένα άτομο εστιάζει στο πρόσωπο του άλλου με συχνή οπτική επαφή. Η οπτική επαφή, που βέβαια δεν χαρακτηρίζει αποκλειστικά το ανθρώπινο είδος, αλλά όλα τα ήδη που διαθέτουν οφθαλμούς, είναι το κατεξοχήν εργαλείο για ανάγνωση των προθέσεων του φίλου και του εχθρού με τους οποίους  έρχεται σε επαφή ή συναντά στο διάβα της ζωής το άτομο, είτε αυτοί ανήκουν στο ίδιο είδος είτε όχι.

Κατ’ επέκταση, η σωματική γλώσσα (body language), η οποία εμφανίζεται πριν την λογική γλώσσα στους ανθρώπους, και στο επέκεινα διατηρεί έντονα κάποια στοιχεία της ακόμα και σε μια πλήρως αφασική κατάρρευση της λογικής γλώσσας, είναι αναπόσπαστο συστατικό της διαπροσωπικής επικοινωνίας και μας συντροφεύει σε όλη την εξελικτική πορεία του είδους. Φυσικά, είναι η μόνη γλώσσα στο υπόλοιπο ζωικό Βασίλειο. Σε πρωτόγονες συνθήκες ήταν  η απαράβατη συνθήκη στις διαδικασίες της αναπαραγωγής και στην εξεύρεση των απαραίτητων άμεσα από την φύση με συγκομιδή ή με κυνήγι, και εξακολουθεί να είναι αναγκαία συνθήκη της σύγχρονης κοινωνικής παραγωγής. Η ζωντανή, πρόσωπο-με-πρόσωπο επικοινωνία λειτουργεί σαν πλαίσιο, σαν αγωγός και σαν φίλτρο της ανθρώπινης επαφής - την προτρέπει, ή και την αποτρέπει και γενικά είναι μέρος της λειτουργικότητας της.

Ένα ερώτημα που γεννάται εδώ είναι: για πόσο ακόμα; Άλλως, με τα νέα μέσα επικοινωνίας που μπαίνουν στην διάθεση του σύγχρονου ανθρώπου,  σε τι βαθμό μπορεί να επηρεαστεί η διαπροσωπική επικοινωνία; Είναι ένα ερώτημα που δεν μπορώ να απαντήσω, γιατί, απλά, δεν θα μπορούσα να γνωρίζω την απάντηση του. Ωστόσο, πιστεύω ότι ο προβληματισμός για το ερώτημα θα επηρεάσει το τι απάντηση θα δοθεί σ’ αυτό. 

Δικαιολογημένα, η εποχή μας μπορεί να ειδωθεί ως η αφετηρία ενός νέου εξελικτικού σταδίου στην ανθρώπινη επικοινωνία.  Με την άνοδο του υπολογιστή και την ασυγκράτητη έφοδο του στην ζωή μας, και με την εξάπλωση του διαδικτύου που βασίζεται σ’ αυτόν, η μετάδοση και αναμετάδοση του μηνύματος είναι τόσο άμεση και τόσο εμπλουτισμένη οπτικά και ακουστικά που δημιουργεί μια τεχνητή πραγματικότητα τέτοιας δύναμης ώστε να μην αναπαριστά απλά την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά να την συμπληρώνει και τελικά να την αλλάζει με ριζικό και ραγδαίο τρόπο.

Στο πεδίο της κοινωνικής παραγωγής, σημαντικές αλλοιώσεις έχουν είδη επέλθει και εξελίσσονται. Όμως, αυτή η (προς το παρόν) ηλεκτρονική, τεχνητή επικοινωνία δεν μπορεί να συγκριθεί ακόμα με την συμβατική διαπροσωπική επικοινωνία (η οποία, όπως αναφέρθηκε, είναι και αναγκαία συνθήκη της διαδικασίας της αναπαραγωγής),  ούτε κατά προσέγγιση. Της λείπουν βασικά συστατικά, όπως η αμεσότητα και η ασύγκριτα δυνατότερη αισθαντικότητα της οποίας η εν λόγω αμεσότητα είναι προϋπόθεση. Της λείπει η συνεισφορά όλων των αισθήσεων και κυρίως,  της λείπει η αφή. Σκέπτομαι, παρεμπιπτόντως ότι μια αναλογία της διαφοράς των δυο είναι (π.χ.) το άμεσα φυσικό σεξ σε σύγκριση με το φαινόμενο της έμμεσης σεξουαλικής διαδραστικότητας που εμφανίζεται στο διαδίκτυο - ένα είδος «έρωτα» εξ αποστάσεως, με πλήρη διαδικτυακή «απολυμαντική προφυλακτικότητα», το οποίο βέβαια είναι ψυχολογικά προβληματικό και τελικά περιορίζεται σε αυτοϊκανοποίηση. Να το πούμε αλλιώς: δεν γεννιούνται παιδιά με αυνανισμό στο διαδίκτυο και ούτε μπορεί αυτό ποτέ να αντικαταστήσει το είδος επικοινωνίας και επαφής που είναι συνυφασμένο με την διαδικασία που οδηγεί στην γέννηση τους.

Στα κοινωνικά δίκτυα, ωστόσο, είναι αξιοπαρατήρητο ότι πολλοί χρήστες συμπληρώνουν οπτικά το προφίλ τους, με  φωτογραφία και ενίοτε με βίντεο, με τρόπο που να αυτοπαρουσιάζονται σεξουαλικά ελκυστικοί (μιλώ για όλα τα φύλα). Και βέβαια έχει συστηματικά καλλιεργηθεί η ιδέα ότι με χρησιμοποίηση αυτού του δικτύου σαν μέσο και, αν όχι σαν υποκατάστατο, σαν συμπλήρωμα της διαπροσωπικής επικοινωνίας γίνεται δυνατότερη ή ευκολότερη η πέραν του διαδικτύου συνεύρεση ανθρώπων.

Ειδικά για το facebook, σ’ ότι αφορά την διαπροσωπική σχέση, προσπαθούν να δημιουργήσουν μιαν αίσθηση στον χρήστη ότι συνδέεται μ’ ένα κοινωνικό κύκλο, ο οποίος όμως δεν είναι τίποτε άλλο από μια ηλεκτρονική παραίσθηση. Αν ο χρήστης έχει ήδη ένα πραγματικό κοινωνικό κύκλο (συγγενείς ή φίλους με τους οποίους διατηρεί επαφή πέραν του διαδικτύου), τότε όντως έχει μια κοινωνική «δικτύωση». Αν αυτό του λείπει, τότε και εκατοντάδες φίλους να έχει στον λογαριασμό του, παραμένει μια μοναχική, συχνά θλιβερή ύπαρξη.

Η αδυναμία των κοινωνικών δικτύων, γενικότερα, να δημιουργήσουν την ποιότητα και το ολικό φάσμα των συναισθηματικών αλληλεπιδράσεων, οι οποίες φυσιολογικά λαβαίνουν χώρα στον πραγματικό κόσμο των ανθρώπινων σχέσεων, έχει προβληματίσει τους ιδιοκτήτες των και δείχνουν διατεθειμένοι να πραγματοποιήσουν συστηματικές μελέτες με αντικείμενο την διερεύνηση του βαθμού και της έκτασης κατά την οποία η δημιουργία συναισθημάτων στους χρήστες μπορεί να εμφανιστεί σ’ αυτόν τον πλασματικό κόσμο τους, με απώτερο σκοπό, φυσικά, να χειραγωγήσουν αυτήν την διαδικασία για να επιτύχουν εμπορικά, οικονομικά και, τελικά, πολιτικά οφέλη.   

Να προσθέσουμε εδώ ότι στην προσπάθεια τους αυτή, έχοντας σαν στόχο την χειραγώγηση και τον έλεγχο της συνείδησης του χρήστη, δεν έχουν ηθικό ή δεοντολογικό φραγμό στην χρησιμοποίηση του σαν να ήταν Ινδικό Χοιρίδιο. Ένα παράδειγμα είναι η πρόσφατη μελέτη στο facebook, για την οποία εκφράστηκαν ενστάσεις στον ακαδημαϊκό χώρο και επέκεινα, λόγω του ότι χρησιμοποίησε τους χρήστες του σαν πειραματόζωα, πράγμα που η εταιρία δικαιολόγησε με το σκεπτικό ότι οι ίδιοι οι χρήστες (φευ) έχουν δώσει την συγκατάθεση τους για τέτοιου είδους έρευνες με το άνοιγμα του λογαριασμού τους. 

***

β' μερος