Brecht - Κίνδυνος από τα κτήνη της διανόησης

Αν ο πόλεμος, για παράδειγμα, ήταν ο πατέρας όλων των πραγμάτων, τότε θα έπρεπε να καλέσει κανείς σε πατροκτονία.
Οι φασίστες, σαν παλιοί μπογιατζήδες που είναι, ζωγραφίζουν συνήθως στον τοίχο το διάβολο που θα μπορούσε να 'ναι δυσάρεστος γι' αυτούς. Σκέφτομαι όμως πως καθώς είναι καλό να 'ναι δυσάρεστο γι' αυτούς, θα 'πρεπε κανείς να 'ναι ο ίδιος αυτός ο διάβολος. Οταν θέλει κανείς να τους βλάψει (και πρέπει να το θέλει, αν πράγματι επιθυμεί να κάνει καλό στην ανθρωπότητα), δεν έχει παρά να κοιτάξει τον τοίχο και να παρατηρήσει τι ζωγράφισαν. Ζωγράφισαν, για παράδειγμα, το κτήνος της διανόησης. Πολλοί από εμάς κοιτάζουν αυτόν τον τοίχο και βλέπουν την εικόνα αυτού του κτήνους και λένε: Πράγματι αυτό που δεν θέλουν να έχουν είναι η διανόηση κι έχουν δίκιο. Η διανόηση είναι αυτό που πρέπει να κινητοποιήσει κανείς εναντίον τους. Ομως δεν κατάλαβαν καλά την εικόνα, αν πιστεύουν ότι κι ο φασισμός έχει την ίδια γνώμη μ' αυτούς, ότι δέχεται κι αυτός την άποψη πως αρκεί η ύπαρξη της καλοσύνης για να νικηθεί για πάντα η κακία, πως αρκεί η λογική για να νικηθεί η ανοησία. Παρέβλεψαν ουσιαστικά το σημαντικότερο: τη λέξη «κτήνος». Στην πραγματικότητα, αυτό είναι και το κύριο ερώτημα: Πώς μπορούμε να γίνουμε κτήνη της διανόησης, κτήνη με την έννοια που οι φασίστες θεωρούν απειλητική για την κυριαρχία τους. Ενα κτήνος είναι κάτι το δυνατό, το τρομακτικό, το καταστροφικό. Ακούγεται βάρβαρα. Πιστεύετε όμως ότι η βαρβαρότητα μπορεί να καταπολεμηθεί με την αθωότητα; Θα ήταν σαν να θέλαμε ν' ανακόψουμε την ορμή ενός ξίφους προτάσσοντας τις αρτηρίες μας. Πρέπει να μάθουμε να το κατανοούμε: Και η καλοσύνη βλάπτει. Βλάπτει την ωμότητα. Το κάθαρμα δολοφονεί, αλλά ενεργεί μόνο με το φόνο όταν θέλει να εξαφανίσει κάτι από τον κόσμο. Καταλαβαίνετε: Δεν εννοώ να γυρίσουμε πίσω και να σκοτώσουμε τον Χίτλερ. Αυτό θα ήταν κτηνώδες, αλλά όχι έξυπνο. Πρέπει όμως να χρησιμοποιήσει κανείς κάτι το θανατηφόρο, αλλιώς το κάθαρμα θα συνεχίσει να ζει μέχρι το τέλος των ημερών του ή τουλάχιστον των δικών μας ημερών. Πώς μπορούμε εμείς οι συγγραφείς να γράφουμε θανατηφόρα;
Ξέρουμε ότι γύρω από τα φασιστικά κράτη υψώνεται ένα τεράστιο, χοντρό τείχος από κενές, πρόχειρες, παραφθαρμένες φιλοσοφίες που από πίσω του πραγματοποιούνται τα κέρδη. Αυτό το τείχος από καπνό είναι ένα θαύμα της τεχνικής προπετασμάτων καπνού. Πολλοί από εμάς ασχολούνται τώρα με το ν' αποδείξουν το χαρακτήρα αυτού του αερίου, την αστάθεια του τείχους και τα λοιπά. Φοβάμαι πως αυτό δεν είναι θανατηφόρο. Αντίθετα, θανατηφόρο είναι ν' αποδείξουμε αυτά που γίνονται πίσω από το τείχος. Αυτό απαιτεί περισσότερη δουλειά, περισσότερη μελέτη, βρίσκεται έξω από τον τομέα μας ουσιαστικά, γι' αυτό και δεν το καταλαβαίνουμε και τόσο καλά, είναι κάτι πρακτικό, είναι όμως θανατηφόρο.

***********

Τέχνη ή πολιτική;

Καταλαβαίνω την ερώτησή σας. Με βλέπετε να κάθομαι εδώ και να κοιτάω πέρα από τον πορθμό που δεν έχει τίποτα το πολεμικό. Πώς φτάνω λοιπόν ν' ασχολούμαι με τον αγώνα του ισπανικού λαού ενάντια στους στρατηγούς του; Σκεφτείτε, όμως, γιατί κάθομαι εδώ. Πώς μπορώ να κρατήσω έξω από τα γραπτά μου ό,τι έχει επηρεάσει τη ζωή μου; Ακόμη και τα ίδια μου τα γραπτά; Γιατί κάθομαι εδώ σαν εξόριστος και εκτός απ' όλα τ' άλλα μου έχουν στερήσει τους αναγνώστες μου και τους ακροατές μου, των οποίων τη γλώσσα γράφω κι αυτοί δεν είναι άνθρωποι που τους έδινα μόνο ποιήματα, αλλά και άνθρωποι που τους αξίζει το πιο βαθύ μου ενδιαφέρον. Μπορώ να γράφω μόνο γι' αυτούς για τους οποίους ενδιαφέρομαι. Τα ποιήματα είναι ακριβώς όπως τα γράμματα. Και τώρα οι άνθρωποι αυτοί υποβάλλονται σ' απερίγραπτα δεινά. Πώς θα μπορούσα να μη γράψω για όλα αυτά; Και όπου κι αν κοιτάξω, ακόμη κι αν κοιτάξω λίγο πέρα από εκεί που τελειώνει αυτός ο πορθμός, βλέπω ανθρώπους που υποφέρουν από τέτοιες συμφορές. Αλλά αν καταστραφεί η ανθρωπιά, δεν θα υπάρχει πια τέχνη. Τέχνη δεν είναι να βάζει κανείς ωραίες λέξεις τη μια δίπλα στην άλλη. Πώς να συγκινήσει η τέχνη τους ανθρώπους, όταν δεν συγκινείται η ίδια από τη μοίρα τους. Αν εγώ σκληρύνω απέναντι στα βάσανά τους, τότε πώς θα ξαλαφρώσω τις καρδιές τους με το γράψιμό μου; Κι όταν δεν προσπαθώ να βρω μια διέξοδο για τα βάσανά τους, τότε πώς θα μπορέσουν αυτοί να βρουν το δρόμο για τα γραπτά μου; Το μικρό έργο για το οποίο μιλάμε, αναφέρεται στον αγώνα της γυναίκας ενός ψαρά από την Ανδαλουσία ενάντια στους στρατηγούς. Προσπαθώ να δείξω πόσο δύσκολα αποφασίζει να κάνει αυτόν τον αγώνα κι ότι πιάνει το όπλο μόνο στην έσχατη ανάγκη. Είναι μια έκκληση στους καταπιεσμένους να ξεσηκωθούν ενάντια στους καταπιεστές τους στο όνομα της ανθρωπιάς. Γιατί στους καιρούς αυτούς η ανθρωπιά πρέπει να γίνει αγωνιστική για να μην εξοντωθεί. Το έργο αυτό είναι ακόμη ένα γράμμα στη γυναίκα του ψαρά, για να τη διαβεβαιώσω ότι όσοι μιλούν τη γερμανική γλώσσα δεν είναι όλοι με το μέρος των στρατηγών και δε στέλνουν στη χώρα της βόμβες και άρματα μάχης. Αυτό το γράμμα το γράφω στο όνομα πολλών Γερμανών, μέσα κι έξω από τα γερμανικά σύνορα, των περισσότερων Γερμανών. Γι' αυτό είμαι σίγουρος.
Φλεβάρης 1938