Κουβανική Επανάσταση: Παλιές αντιφάσεις και νέες προκλήσεις

Πριν λίγες μέρες  συμπληρώθηκαν  160  χρόνια  από  τη  γέννηση  του  Χοσέ Μαρτί, του  ποιητή,  πολιτικού  και  διανοούμενου με τη μεγαλύτερη  επιρροή μέχρι σήμερα στην Κούβα, τον άνθρωπο που επικαλούνται  περισσότερο ο Φιντέλ Κάστρο  και άλλοι κομμουνιστές επαναστάτες, περισσότερο ακόμα και από τον Μαρξ ή τον Λένιν.

160 χρόνια από τη γέννηση του «Αποστόλου», και 54 χρόνια Κουβανικής Επανάστασης. Μιας επανάστασης που σε δύσκολα χρόνια δημιούργησε το πρώτο Ελεύθερο Έδαφος της Αμερικής και αποτελεί μέχρι και σήμερα φάρο ελπίδας και πηγή έμπνευσης για τους εξεγερμένους όλης της γης, ιδιαίτερα στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου.

Ωστόσο, μετά από μισόν και πλέον αιώνα εμπειρίας του «κουβανικού μοντέλου», ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό συνεχίζει μεν, όχι δίχως εμπόδια δε, (προ)καλούμενος να ξεπεράσει τα όποια προβλήματα και να απαντήσει στις νέες προκλήσεις. Το εξωτερικό περιβάλλον είναι καλύτερο απ’ ότι 15 ή 20 χρόνια πριν. Η «Ειδική Περίοδος σε Καιρό Ειρήνης» που σημάδεψε τη στείρα δεκαετία του ’90 ξεπεράστηκε, με πολλές θυσίες και αρκετούς συμβιβασμούς. Παρ’ όλο που συνεχίζεται το απαράδεκτο και αδικαιολόγητο «εμπάργκο» (*) από τις ΗΠΑ, η Κούβα κατάφερε να αντικαταστάσει την πολιτική συμμαχία και την οικονομική συνεργασία με το τότε ανατολικό μπλοκ, προσεταιριζόμενη τις αδελφές χώρες της Λατινικής Αμερικής, κατά κύριο λόγο, αλλά και νέες αναδυόμενες δυνάμεις μέσα στον πολυπολικό κόσμο που προέκυψε μετά τις ανεκπλήρωτες προφητείες περί "τέλους της ιστορίας".

Οι δυσκολίες και οι προκλήσεις ασφαλώς δεν προέρχονται μόνο απ’ έξω, αλλά και από μέσα. Τα αστικά μέσα ενημέρωσης, χρηματοδοτημένα εν πολλοίς από αντιδραστικά πολιτικά λόμπι όπως αυτό των «εξόριστων» Κουβανών του Μαϊάμι, συνεχίζουν την προπαγάνδα περί «κομμουνιστικής δικτατορίας», «κολαστηρίου ανθρώπινων δικαιωμάτων» και ανύπαρκτης ελευθερίας του τύπου. Προνομιακό ρόλο σ’ αυτή την καμπάνια διασυρμού παίζουν οι διαβόητοι «διαφωνούντες», ή «διιστάμενοι» (disidentes). Κουβανοί δηλαδή αντίθετοι στην κυβέρνηση και το πολιτικό μοντέλο της χώρας, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι δεν τους επιτρέπεται να εκφράσουν ελεύθερα την πολιτική τους διαφωνία και – σε πολλές περιπτώσεις – διαλαλούν ότι παραβιάζονται ακόμα και τα ανθρώπινα δικαιώματά τους. Η «διεθνής κοινότητα» έχει ανταμείψει πολλούς από αυτούς, είτε με τα περίφημα βραβεία Ζαχάροφ είτε με επαγγελματικά συμβόλαια και χρηματικά βραβεία (βλ. περίπτωση της Yoani Sánchez). 

Ο Σαλίμ Λαμρανί, καθηγητής Ιβηρικών και Λατινοαμερικανικών σπουδών στο πανεπιστήμιο της Σορβόνης, έγραψε πρόσφατα ένα ενδιαφέρον άρθρο με τον ασυνήθιστο τίτλο «Ραούλ Κάστρο, ο αληθινόςδιαφωνών». Ο Λαμρανί περιγράφει πώς, παρόλο που στο εξωτερικό κυριαρχεί η άποψη ότι η Κούβα είναι μια κλειστή κοινωνία με την κριτική ανύπαρκτη και τον πλουραλισμό απαγορευμένο, η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι η μορφή που πρωτοστατεί ως έκφραση (αυτό)κριτικής και αμφισβήτησης, είναι ο ίδιος ο πρόεδρος Ραούλ Κάστρο.

Το Δεκέμβριο του 2010, σε μια παρέμβασή του στην Εθνοσυνέλευση, ο Ραούλ είπε κατά λέξη: «Ή διορθώνουμε ή τέλειωσε πια ο χρόνος για να συνεχίζουμε να πλησιάζουμε στο γκρεμό, βυθιζόμαστε και θα βυθιστούμε». Πρόσθεσε ακόμα: «Είναι απαραίτητο να σπάσουμε το τεράστιο ψυχολογικό φράγμα που είναι αποτέλεσμα μιας ψυχοσύνθεσης ριζωμένης σε συνήθειες και νοοτροπίες του παρελθόντος». Αυτό τα δυτικά μέσα ενημέρωσης το συνόψισαν – με αρκετή δόση ειρωνείας –  στη συνθηματική φράση «Ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε».

Πιο συγκεκριμένα, ο Ραούλ έχει εστιάσει την κριτική του στους εξής τομείς:

1. Πολιτικός διάλογος. Θεωρεί ότι ο κριτικός διάλογος είναι αδύναμος στην Κούβα, πάσχει από «μυστικισμό», μετριότητα και λανθασμένη αντίληψη περί «ομοφωνίας» που κατά βάθος κρύβει ατολμία και οπορτουνισμό, σαν αποτέλεσμα μιας αντίληψης και νοοτροπίας που καλλιεργήθηκε επί 50 χρόνια ως η εύκολη λύση για να κρύβει κάτω από το χαλί σφάλματα και παραλείψεις. 
2. Μέσα ενημέρωσης. Μέχρι τώρα, έβριθαν από ύμνους για τα επιτεύγματα της Επανάστασης, τα οποία ασφαλώς είναι σημαντικότατα. Παραγκωνιζόταν ωστόσο η κριτική και η ανάδειξη των προβλημάτων και των ελλείψεων, κάτω από τη γραφειοκρατική δικαιολογία ότι αυτό «θα ρίξει το ηθικό των εργατών». Αν όμως οχυρωθούν οι Κουβανοί πίσω από μια μονότονη θριαμβολογία και δεν προβληθούν και τα κακώς κείμενα, πώς θα διορθωθούν αυτά;
3. Διαφθορά. Γενικά στην Κούβα παραδέχονται ότι υπάρχει ένας φυσιολογικός βαθμός διαφθοράς στα χαμηλά κλιμάκια της δημόσιας διοίκησης (π.χ. λαθρεμπόριο καυσίμων, δωροδοκίες υπαλλήλων, καταχρηστική χρήση προνομίων κ.λ.π.). Ο Ραούλ θεωρεί ότι υπάρχει διαφθορά και σε πιο υψηλό επίπεδο και αυτή πρέπει να φτάνει στη δικαιοσύνη. Σε μια ομιλία του έκανε μια ασυνήθιστη αναφορά στις βιβλικές εντολές «Ου κλέψεις» και «Ου ψευδομαρτυρήσεις», προσθέτοντας και μια αρχή της φιλοσοφίας των Ίνκας: «Μην τεμπελιάζεις».
4. Θρησκευτική ελευθερία. Το 2010 ο Ραούλ κατήγγειλε από την τηλεόραση την έλλειψη ανεκτικότητας απέναντι στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, αναφερόμενος σε μια περίπτωση απομάκρυνσης από τη θέση της ενός κομματικού στελέχους με πολυετή άμεμπτη πορεία, η οποία δήλωνε χριστιανή. Κάτι τέτοιο καταστρατηγεί το άρθρο 43 του συντάγματος του 1976, που απαγορεύει κάθε τύπο διάκρισης. Ο Ραούλ χαρακτήρισε τέτοιες μεθοδεύσεις αποτέλεσμα απαρχαιωμένης νοοτροπίας, που τροφοδοτείται από την υποκρισία και τον οπορτουνισμό. Θυμήθηκε επίσης τον Φρανκ Παϊς, ένα από τα σημαντικότερα στελέχη του κινήματος της 26ης Ιουλίου στο Σαντιάγο, ο  οποίος δολοφονήθηκε στο ξεκίνημα της Επανάστασης κατά του Μπατίστα. Ο Φρανκ Παϊς ήταν δεδηλωμένος και ένθερμος πιστός. Τι θα είχαν κάνει σήμερα οι σκληροπυρηνικοί γραφειοκράτες στην περίπτωση του Φρανκ Παϊς;
5. Παραγωγικότητα, μισθός και δελτίο τροφίμων. Ο Ραούλ παραδέχεται την έλλειψη «οικονομικής κουλτούρας» στο λαό, πέρα από τα λάθη της κυβέρνησης στον οικονομικό σχεδιασμό κατά το παρελθόν. Η αντιγραφή ενός ξένου μοντέλου δεν μπορεί να είναι η πανάκεια, και παλιότερα δημιούργησε πολλά προβλήματα. Ούτε αρκούν ο αυθορμητισμός, η επινοητικότητα και η εργατικότητα των Κουβανών, χωρίς οικονομική γνώση και ικανότητα αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας μιας επένδυσης. Ο δε μισθός, είναι ανεπαρκής για τις σημερινές ανάγκες και δεν ικανοποιεί την βασική σοσιαλιστική οικονομική αρχή: «Ο καθένας προσφέρει σύμφωνα με την ικανότητά του και λαμβάνει σύμφωνα με τη δουλειά του». Τέλος, ο Ραούλ θεωρεί ότι το «δελτίο τροφίμων» (libreta de abastecimiento) που καθιερώθηκε το 1960, κάτω από άλλες συνθήκες και αναγκαιότητες, έχει εξελιχθεί σε δυσβάσταχτο βάρος για τον κρατικό προϋπολογισμό χωρίς να εξυπηρετεί πλέον την αρχική αποστολή του. Αφαιρεί κίνητρα για εργασία και προσφέρει ευκαιρίες για διάφορες παρανομίες. Ο εξισωτικός δε χαρακτήρας του δεν είναι εξορθολογισμένος, παρέχοντας μερίδα καφέ ακόμα και για τα μικρά παιδιά και παλιότερα πούρα και για… μη καπνιστές.
6. Η διαδοχή των γενεών και η ανεπαρκής διαφορετικότητα. Παρόλες τις σημαντικές προόδους που έχουν γίνει σ’ αυτό τον τομέα, δεν υπάρχει το σύστημα και η αναγκαία πολιτική βούληση για την προώθηση σε υψηλά αξιώματα περισσότερων γυναικών, μαύρων, μιγάδων και νέων. Ειδικότερα όσο αφορά στην αλλαγή σκυτάλης υπέρ της νεότερης γενιάς, ο Ραούλ παραδέχτηκε ότι η γενιά των κομαντάντε φέρει την κύρια ευθύνη που δεν έχουν εκπαιδευτεί οι κατάλληλοι «διάδοχοι», στελέχη δηλαδή με την απαραίτητη εμπειρία και ωριμότητα για να πάρουν σύντομα τα ηνία, και αυτό το βάρος θα το φέρουν στη συνείδησή τους οι βετεράνοι της Επανάστασης.

Όλες οι παραπάνω κριτικές παρατηρήσεις, που έγιναν δημόσια από τον σημερινό αρχηγό του κουβανικού κράτους, δείχνουν την ύπαρξη κριτικής στο πιο υψηλό επίπεδο. Επομένως καταρρίπτεται το σύνηθες επιχείρημα των δυτικών μέσων ενημέρωσης περί έλλειψης αντιλόγου και δίωξης της διαφωνίας, θεωρώντας προφανώς μοναδικές γνήσιες φωνές που μπορούν να συμβάλουν στο δημοκρατικό διάλογο τους λεγόμενους – κατ’ επάγγελμα - «διαφωνούντες». Σε πείσμα αυτών, υπάρχει χώρος για (αυτό)κριτική και  αμφισβήτηση μέσα στον ίδιο τον μηχανισμό, ακόμα και στα υψηλότερα κλιμάκια, με τον πρόεδρο Ραούλ Κάστρο να πρωτοστατεί ως «πρώτος διαφωνών» όπως τον χαρακτηρίζει ο Λαμρανί,  απέναντι στα σφάλματα και στις αδυναμίες μιας επανάστασης «που δεν έγινε αυτό που ήθελε, αλλά αυτό που μπορούσε», όπως έχει γράψει λογοτεχνικά η πένα του Εντουάρντο Γκαλεάνο.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον να αποδειχτεί είναι αν αυτή η καλή πρόθεση και διάθεση για κριτική, επικαιροποίηση και διόρθωση έχει φτάσει και στα μεσαία και χαμηλότερα κλιμάκια της ιεραρχίας, έτσι ώστε να μπορεί να φέρει γόνιμα αποτελέσματα και να συνεχίσει την κουβανική πορεία προς το σοσιαλισμό. 160 χρόνια μετά τη γέννηση του Χοσέ Μαρτί και 54 μετά το θρίαμβο της Επανάστασης, αυτό ίσως είναι το μεγαλύτερο στοίχημα. Οι εκλογές της 3ης Φεβρουαρίου θα είναι μια καλή ευκαιρία για να ανανεωθεί το ανθρώπινο δυναμικό της Επανάστασης, όχι μόνο ηλικιακά αλλά και σε ιδέες και αντιλήψεις.

Πηγή: rebelión.org

(*) Ο όρος εμπάργκο χρησιμοποιείται κυρίως από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης. Οι Κουβανοί μιλάνε για οικονομικό και εμπορικό αποκλεισμό (bloqueo), αφού οι ΗΠΑ δεν αρνούνται απλά τις εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις μαζί τους, αλλά εμποδίζουν και τρίτες χώρες να κάνουν συναλλαγές με την Κούβα, ιδιαίτερα μετά την εφαρμογή των νόμων Torricelli και Helms-Burton.